Ο Πρωτόκλητος των αποστόλων Ανδρέας και το λιμάνι της Πάτρας
Του Δρος Σταύρου Γουλούλη
Αξίζει λίγη νηστεία για όσα έπραξαν οι Απόστολοι. Πολύ λίγα ξέρουμε. Ο Απόστολος Ανδρέας, ο πρώτος μαθητής του Χριστού, τι έκανε; Ήταν παρών στον Ιορδάνη, ως μαθητής του Προδρόμου, αλλά δέχτηκε με έναν άλλον τον νέο Διδάσκαλο. Ρώτησαν «ποῦ μένεις; …ἦλθαν οὖν καὶ εἶδαν ποῦ μένει καὶ παρ’αὐτῷ ἔμειναν τὴν ἡμέραν ἐκείνην». σημειώνει ο ευαγγελιστής ακόμη και την ώρα: «ἦν ὡς δεκάτη», δηλαδή απόγευμα. Έτσι, ως ο πρώτος κληθείς μαθητής οδήγησε αμέσως τον αδελφό του Σίμωνα Πέτρο στον Χριστό (Ιω.1.35-42).
Ο Ιωάννης αναφέρει ότι ο Σίμων ονομάσθηκε, τότε, με το μυητικό όνομα «Κηφάς, ὃ ἑρμηνεύεται Πέτρος» -συμβολίζει την πίστη ως το θεμέλιο της Εκκλησίας [Μτ.16.18]. Για τον Ανδρέα δεν αναφέρει αν έλαβε κι αυτός μυητικό όνομα. Όμως οι δύο αδελφοί ως ηγετικό δίδυμο των Μαθητών (Μτ. 1.18-19. Μκ.1 .16-18) πλαισιώνονταν από τους υιούς του Ζεβεδαίου Ιάκωβο και Ιωάννη που ονομάσθηκαν Βοηναργές (υιοί βροντής, λόγου: Μάρκ. 3:17). Να ονομάσθηκε Πιστός ο ένας, Ανδρέας (ανδρείος) ο άλλος, ως μαθητής του πλέον μαχητή προφήτη, του Προδρόμου, με το δικό του μυητικό όνομα, όπως επικράτησε στα ελληνικά; Διαφορετικά πως εξηγείται ο ένας να έχει ελληνικό όνομα και ο άλλος εβραϊκό; Στον ιδρυτικό κατάλογο των Πράξεων (1.12-14) είναι τέταρτος, μετά τους Πέτρο, Ιωάννη, Ιάκωβο, τους τρεις παρόντες στην Μεταμόρφωση. Άγνωστο αν ο Ανδρέας συμμετείχε στη Σύνοδο της Ιερουσαλήμ το 48 μ.Χ. (Πρ.15.6 κ.ε., Γαλ. Κεφ.2). Αν ο Πέτρος όπως δείχνουν οι πρώτοι κατάλογοι παπών έζησε στη Ρώμη ως το θάνατό του (Ιω.21.18-19: «ὅταν γηράσῃς, ἐκτενεῖς τὰς χείρας σου», δηλαδή ως σταυρωθείς), ο Ανδρέας έζησε στο τέλος της ζωής του στην Πάτρα όπου επίσης σταυρώθηκε σε ελιά (υπολογίζεται περί το 60 μ.Χ.).
Ο Ανδρέας αναφέρεται στην αγιολογική του παράδοση ως ο μεγάλος ιεραπόστολος της ελληνικής Ανατολής, από όλον τον Εύξεινο Πόντο, Ν. Βαλκανική ως την Πάτρα. Είναι ο πρωτεύων απόστολος του χώρου εμβέλειας των Ελλήνων, αν και περισσότερο γνωστός είναι ο Παύλος, που παρέμεινε κυρίως στην Κόρινθο, έδρα της επαρχίας της Αχαΐας. Το Μαρτύριο ο απόστολος Ανδρέας υπέστη στην Πάτρα, στον δρόμο προς Ολυμπία και δίπλα στη θάλασσα, στη θέση μιας πηγής. Σήμερα στη θέση αυτή υπάρχει ο παλαιός ναός του αποστόλου Ανδρέα που κτίσθηκε μετά την Απελευθέρωση (1836-1843), και ο νέος ναός που εγκαινιάσθηκε το 1974.
Γιατί ο Ανδρέας έμενε στην Πάτρα και όχι στην Κόρινθο; Κατ’αρχήν γιατί να είναι υπό την επίβλεψη του ρωμαίου ανθύπατου της Ελλάδας; Αντίθετα η Πάτρα ήταν κέντρο οδικών και θαλάσσιων δρόμων μέχρι και τη Βυζαντινή εποχή (1. Αθήνα – Κόρινθος – Πάτρα, 2. Μεσσήνη – Ολυμπία – Πάτρα, 3. Πάτρα – Ναύπακτος – Δελφοί – Λαμία – Λάρισα – Θεσσαλονίκη. 5. Πάτρα – Νικόπολις – Βουθρωτό, κλπ, μέσω Ιονίου πελάγους. Ήταν λιμάνι το ενδιάμεσο μεταξύ της ζώνης Νότιας Ελλάδας, Αιγαίου-Εύξεινου Πόντου, και της Κάτω Ιταλίας προς Ρώμης (Στον ασφαλής κόλπο από Κόρινθο ως το Ρίο μπορούσαν να δένουν καράβια). [Ένας δεύτερος δίαυλος για τα πλοία από Ανατολική Μεσόγειο, όπως δείχνει το ταξίδι του Παύλου προς τη Ρώμη, γινόταν από την Παλαιστίνη προς Νότια Κρήτη, Μάλτα και Σικελία-Ιταλία]. Η Πάτρα ακόμη οδηγούσε στην Ολυμπία της Ηλείας. Ο χάρτης της Ανατολικής Μεσογείου-Ευξείνου Πόντου ως το Ταίναρο είναι μόνος του ένα πλήρες αρχείο δρομολογίων που έρχεται πάνω στα δεδομένα της παράδοσης του Ανδρέα. Ή και αντιστρόφως. Η παράδοση που συνδέει την Πάτρα και τον Ανδρέα με το ΒΑ. ρωμαϊκό κράτος έχει ιστορική βάση. Επομένως όλος ο ελληνικός κόσμος, κυρίως μέσω του Βόρειου ανατολικού ναυτικού δρόμου, δηλαδή μέσω του Βυζαντίου, ήταν σαν να διερχόταν μετακινούμενος στην Πάτρα και να ερχόταν σε επαφή με τον Πρωτόκλητο Ανδρέα. Όλα τα εμπορεύματα, πρώτα από όλα το σιτάρι, από Νότια Ρωσία (Ουκρανία), Θράκη, Μικρά Ασία με προορισμό τη Ρώμη, περνούσαν από την Πάτρα. Μήπως έτσι μπορεί να εξηγηθεί η σύνδεση της μεταγενέστερης τιμής του αγίου με τα σιτηρά-άλευρα που εντοπίζεται στον 6ο αι.;
Η Πάτρα ήταν αποστολική έδρα της Ελλάδας, όπως και η Κόρινθος, λόγω του αποστόλου Παύλου. Όμως καμία άλλη πόλη δεν περιείχε τάφο αποστόλου, εκτός των τειχών της πόλεως. Μόνον η Έφεσος -όπου επίσης διέμενε ο Παύλος-, έζησε και απέθανε ο Ιωάννης Θεολόγος. Στην Έφεσο κτίσθηκε ο ναός του αποστόλου αυτού που έγινε μεγάλο προσκύνημα, αλλά στην Πάτρα δεν υπήρξε κάτι ανάλογο. Πέραν του ότι ο νότιος ελλαδικός χώρος, πέραν της Θεσσαλονίκης, δεν προσέχθηκε από το Βυζάντιο με εκτέλεση μεγάλων έργων, ρόλο έχει ότι η Αχαΐα είναι σεισμογενής περιοχή. Κοντά είναι η Ελίκη, πόλη που εξαφανίστηκε κάτω από τη θάλασσα μέσα σε μία στιγμή (373 π.Χ.). Εξάλλου ο Κωνστάντιος μετέφερε το λείψανο του αποστόλου Ανδρέα στην Κων/πολη το 357. Δεν ασχολήθηκε όμως να κτισθεί ανάλογο Μαρτύριο στην Πάτρα. Οι αυτοκράτορες ενισχύουν την ιεραποστολική παράδοση της Κων/πολης αρκετά νωρίς, αλλά αυτό τονίσθηκε ιδιαίτερα τον 9ο αι. Τότε για να αντιπαραβληθεί με το Πρωτείο της Ρώμης που εξήρε τον πρώτο των Μαθητών Πέτρο, εξάρθηκε από το Βυζάντιο ο Πρωτόκλητος των αποστόλων Ανδρέας.
Είναι κατανοητό γιατί προτίμησε να μείνει στην Πάτρα κάποιο απροσδιόριστο διάστημα και ουσιαστικά να είναι σύνδεσμος με τον αδελφό του στη Ρώμη. Ίσως δεν το μάθουμε ποτέ το τι ακριβώς διαμείφθηκε μεταξύ τους, του Πιστού σαν πέτρα αρχηγού και του Ανδρείου μαχητή πρωτόκλητου, κατά παράδοση ο ένας στη Ρώμη και ο άλλος στην Πάτρα, στις πύλες ελληνόφωνης Ανατολής και λατινόφωνης Δύσεως. Μεγάλες αποστολές πάντως αναλαμβάνουν αδελφοί.
