Ένα χειρόγραφο από τη Βενετία – μία ιστορία του Κόσμου
Του Δρος Σταύρου Γουλούλη
Πάντα υπήρχε ανάμεσα στις δύο χερσονήσους ένθεν και ένθεν της Αδριατικής, Ελλάδα και Ιταλία, μία ώσμωση που έκρινε την πορεία της ανθρωπότητας, δημιουργώντας τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Ο πόλεμος του 1940 είναι μια κακή στιγμή. Μία καλή: 28 Σεπτεμβρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Με πρωτοβουλία από τον Δήμο Θεσ/νίκης εκτέθηκε ένα μοναδικό ελληνικό χειρόγραφο από τη Βενετία, ο Μαρκιανός κώδικας με τα Σχόλια στην Οδύσσεια του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Ευσταθίου (π. 1178-1197/98) (Cod. Marcianus Graecus 460). Όπως ένα βιβλίο αξίζει ολόκληρη βιβλιοθήκη, ένα ιστορικό τεκμήριο ισοδυναμεί με μία ολόκληρη Έκθεση, εισάγοντας σε ένα νέο κόσμο (π.χ. η Διακήρυξη Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ). Toν Κώδικα συνέγραψε ο ίδιος ο Ευστάθιος στα 1185-1192 στη Θεσσαλονίκη, είναι δηλαδή αυτόγραφος, όπως και τoν κώδικα Parisinus Graecus 2702. Μνημειώδες επίτευγμα αυτού του μεγαλύτερου φιλολόγου-σχολιαστή (Ιλιάδα, Οδύσσεια, κλπ.) όλων των εποχών. Ο Ευστάθιος αρχικά εργαζόταν ως διδάσκαλος στην Κων/πολη, διαθέτοντας μία μοναδική βιβλιοθήκη, την οποία μετέφερε στη Θεσσαλονίκη. Οι ιστορικές περιπέτειες επέφεραν απώλειες και τα τελευταία της χειρόγραφα κάηκαν στην πυρκαϊά του 1917. Όμως το συγκεκριμένο χειρόγραφο είχε αποκτήσει ο Βησσαρίων, ο μεγάλος Τραπεζούντιος ουμανιστής φιλόλογος του 15ου αι., και μαζί με την υπόλοιπη βιβλιοθήκη του το κληροδότησε στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Στην πρώτη σελίδα μάλιστα υπογράφει «εἰσὶ δὲ δὴ γράμματα τῆς χειρὸς αὐτοῦ ἐκείνου», δηλαδή του Ευσταθίου, προσθέτοντας, «κτῆμα Βησσαρίωνος, ἕλληνος τὸ γένος». Τα Σχόλια «με μορφολογικές, συντακτικές και ετυμολογικές παρατηρήσεις είναι μία πραγματική εγκυκλοπαίδεια», παρέχον αποσπάσματα από έργα που έχουν χαθεί. Εξέθρεψε τις γενιές όλων των νεωτέρων (15ος αι. κ.ε.) ερευνητών πάνω στον Όμηρο και την ελληνική φιλολογία.
Το χειρόγραφο εκτέθηκε δίπλα στον γνωστό Πάπυρο του Δερβενίου (4ος αι. π.Χ.). Έγινε επί το αυτό, για να ‘δένουν’ τα Σχόλια στον αρχαιότερο επώνυμο λογοτέχνη της Ανθρωπότητας με τα σχόλια ενός φιλοσόφου πάνω σε Ορφικό κείμενο (υπ’αρ. 1 στην Τράπεζα της παγκόσμιας Ιστορικής Μνήμης της Unesco), σχετικό με τη μεταθανάτια αγωνία του ανθρώπου. Η Έκθεση ουσιαστικά εξαίρει δύο βήματα της ανθρώπινης εξέλιξης, τη γνώση της λογοτεχνίας και τη μεταφυσική αυτοσυνειδησία. Και το ένα και το άλλο είναι κείμενα με Λόγο, τεράστιο βάρος στη διαδικασία ωρίμανσης του Ευρωπαίου ανθρώπου.
Στα εγκαίνια της Έκθεσης το βράδυ της 28/9 είδαμε μία πάλλουσα εσωτερική Θεσσαλονίκη. Πιο έντονος ο δήμαρχος κ. Κων/νος Ζέρβας, που έδειχνε να χαίρεται ως νεανίας με όλους πάνω στο τόσο σημαντικό γεγονός του οποίου ηγήθηκε ο Δήμος, έχοντας συνείδηση του τι σημαίνει η πόλη του για τον ελληνισμό και τον κόσμο… ! Οι δήμαρχοι της Θεσσαλονίκης πάντα ήταν μόνιμοι, κοντά στα πράγματα, προωθώντας τον πολιτισμό, αξιοποιώντας το ιστορικό παρελθόν της πόλεως. Ιδιαίτερα όμως με το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (ΚΙΘ) στην Πλατεία Ιπποδρομίου που δώρισε η οικογ. Μπίλη προ δεκαετιών ο Δ.Θ. πάντοτε συγκέντρωνε και αξιοποιούσε τον αφρό των επιστημόνων και δημιουργών, όπως από το ΑΠΘ, πλείστοι από τους οποίους έχουν συγγράψει μεγάλο μέρος της παραγωγής των για τη Θεσσαλονίκη. Στο ΚΙΘ μάλιστα προώθησε πλήθος δικών τους μελετών, όπως και άλλων συγγραφέων.
Στην παρούσα μικρή ως κίνηση, μεγάλη σε περιεχόμενο και συμβολισμό, με τον ‘επαναπατρισμό’ ενός τόσο σημαντικού φιλολογικού έργου που είναι σταθμός στην παγκόσμια φιλολογική επιστήμη και ευρωπαϊκή αυτοσυνειδησία συνέβαλε η κ. Μαρία Τατάγια. Εδώ και μερικά χρόνια ως δρ. Νομικός προΐσταται στη Γενική Διεύθυνση του Δήμου αλλά και ταυτόχρονα ως δρ. Θεολόγος είναι ικανή σαν πραγματική σύμβουλος να αναδεικνύει αυτό που είναι η πόλη. Όπως η Αθήνα είναι το σήμα για τον κλασικό πολιτισμό, ομοίως και η Θεσσαλονίκη είναι για τον Ύστερο ρωμαϊκό και Μεσαιωνικό κόσμο, ήδη αποστολική πόλη από τον Παύλο (54 μ.Χ). Να συγκεντρώνει αρχεία, να συνάγει τον πυρήνα των ανθρώπων, Θεσσαλονικέων και άλλων, που αναδεικνύουν ιστορία της πόλης, μεταξύ πολλών εκδηλώσεων και με τέτοιες εκθέσεις.
Όλη την εκδήλωση των εγκαινίων πλαισίωσαν δημόσια πρόσωπα της Θεσσαλονίκης μετά την εισήγηση της κ. Τατάγια: η εκπρόσωπος της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης Claudia Benvestito, ο κ. Αιμίλιος Μαυρουδής, φιλόλογος καθηγητής στο ΑΠΘ (για τον Ευστάθιο), η διευθύντρια του Μουσείου κ.Αγγελική Κουκουβού (για τον πάπυρο Δερβενίου), ο δρ. φιλόλογος κ.Βασίλης Σαρρής (για τον Κώδικα). Ο ηθοποιός Κώστας Σαντάς διάβασε αποσπάσματα του χειρογράφου, δίνοντας μία έντονα λογική και συναισθηματική ερμηνεία της «πατρίδας», ως πηγής δημιουργίας. Την παράσταση έκλεισε η χορωδία «Θεσσαλονικείς Υμνωδοί» ψάλλοντας λειτουργικά κείμενα του αρχιεπισκόπου Ευσταθίου!
Η Θεσσαλονίκη είναι πόλη με στίγμα, ενώνει, δημιουργεί παρέες, ικανές να γράψουν ιστορία. Συναγείρει δημοτικούς παράγοντες, ειδήμονες και δημότες. Αναδεικνύει έκθεση και με ένα έκθεμα, αλλά τέτοιο που φέρει συρμό πίσω του, μια ιστορία του κόσμου.
