Εισαγωγή στο Άγιο Τριώδιο
Από αύριο, την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου, αρχίζει η μακρά περίοδος του Τριωδίου, η οποία τελειώνει το Μεγάλο Σάββατο. Γύρω, λοιπόν, από την περίοδο αυτή θα αναφερθούμε .
Είναι η πιο σημαντική εορτολογική περίοδος της Εκκλησίας μας, διότι δίνει την ευκαιρία στους πιστούς να συναισθανθούν τη λανθασμένη πορεία της ζωής τους, να τη διορθώσουν και να επανακαθορίσουν τη στάση τους απέναντι στο θεό και τους συνανθρώπους Αυτό αποτελεί σίγουρα απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσουμε κεκαθαρμένοι και αλλαγμένοι να οδεύσουμε στα σωτήρια Πάθη του Χριστού και τη λαμπρρηφόρα Ανάσταση. Μια μικρή αναφορά πρώτα, στη ονομασία της περιόδου, τη διαίρεση και το σκοπό της. Με τη λέξη «Τριώδιο», εννοούμε το τμήμα εκείνο του κινητού κύκλου του εκκλησιαστικού έτους, που, όπως προκύπτει και από τα πιο πάνω που αναφέραμε, έχει προπαρασκευαστικό χαρακτήρα για την προσωπική-υπαρξιακή συνάντηση του κάθε πιστού με το σταυροαναστάσιμο Πάσχα και ιδιαίτερα με τον Αναστάντα Κύριο μας. Σε αυτή την περίοδο, περιλαμβάνονται 10 Κυριακές και ισάριθμες εβδομάδες, από τις οποίες οι τέσσερις πρώτες Κυριακές και οι ενδιάμεσες τρεις εβδομάδες είναι προπαρασκευαστικές νηστείας και καλούνται γενικά των Απόκρεω, και οι υπόλοιπες επτά εβδομάδες των Νηστειών, η πρώτη ονομάζεται Καθαρά Εβδομάδα και η τελευταία ονομάζεται Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα. Από αυτές, οι έξι πρώτες εβδομάδες απαρτίζουν την Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή και η τελευταία τιμάται με ιδιαίτερη νηστεία, εξαιτίας του γεγονότος ότι κατά τη διάρκεια της, έλαβαν χώρα τα θεία και υπερφυσικά Πάθη του Κυρίου.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παλαιότερα, στο Τριώδιο περιλαμβανόταν και η περίοδος πενήντα ημερών από το Πάσχα, η οποία, αργότερα, απετέλεσε ιδιαίτερη περίοδο στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εκείνη της Αγίας Πεντηκοστής και η ιδιαίτερη Ακολουθία, βρίσκεται σε ένα άλλο εκκλησιαστικό βιβλίο, το Πεντηκοστάριο. Σημειώνεται ότι στις Σλαβικές Εκκλησίες, το Πεντηκοστάριο ακόμα και σήμερα καλείται «Τριώδιο των άνθρεων», για να διακρίνεται από το πριν το Πάσχα Τριώδιο, το οποίο χαρακτηρίζεται ως το «Τριώδιο της νηστείας».
Την ονομασία «Τριώδιον» την οφείλουμε στον Επίσκοπο Μαϊουμά Κοσμά. Πρώτος αυτός συνέταξε ύμνους, που αποτελούνταν από τρεις ωδές, για να δηλώσει τα τρία Πρόσωπα της Παναγίας και Ζωαρχικής Τριάδας και τους αφιέρωσε σε κάποιες μέρες της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδας. ΄Ετσι, τη Μεγάλη Δευτέρα ψάλλεται η πρώτη ωδή, τη Μεγάλη Τετάρτη η Τρίτη ωδή, το Μεγάλο Σάββατο η Πέμπτη, ενώ οι άλλες δύο, η ογδόη και η ένατη είναι σταθερές. Ψάλλονται δηλαδή όλες τις ημέρες.
Το παράδειγμα του επισκόπου Μαϊουμά, ακολούθησαν πολλοί από τους πατέρες. Ανάμεσα τους, εξέχουσα θέση κατέχουν οι αδελφοί Στουδίτες Θεόδωρος και Ιωσήφ. Είχαμε δηλαδή τη δημιουργία τριωδίων για όλες τις μέρες της εκκλησιαστικής λειτουργικής περιόδου του Τριωδίου.
Το υλικό των ύμνων του Τριωδίου, καθώς και η εορταστική του διαμόρφωση, σταθεροποιήθηκε σταδιακά, βαθμιαία και εξελικτικά. Συγκεκριμένα, η πρώτη αφετηρία του καταρτισμού του Τριωδίου, υπήρξε η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας πριν από το Πάσχα, η οποία καθιερώθηκε πιθανόν από τους Αποστόλους, σύμφωνα με τα λόγια του Κυρίου «θα έλθουν ημέρες όταν αρθεί από αυτούς ο νυμφίος και τότε θα νηστεύσουν». Εκτεινόταν καταρχήν σε μία με δύο μέρες και από το πρώτο μισό του τρίτου αιώνα, επιμηκύνθηκε σε ολόκληρη εβδομάδα.
Η σαρανταήμερη νηστεία, θεσπίστηκε από τα μέσα ή στα τέλη του 3ου αιώνα για την άξια προπαρασκευή για το Πάσχα και μαρτυρείται ήδη από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας που έγινε το 325 μ.Χ., τον 5ον κανόνα συγκεκριμένα και από το Μέγα Αθανάσιο. Η νηστεία, που επικράτησε με την πάροδο του χρόνου, έχει σχέση με τη σαρανταήμερη νηστεία του Μωϋσή, του Ηλία και του ίδιου του Κυρίου μας.
Τον 6ον αιώνα, καθιερώνεται η θεία λειτουργία των Προηγιασμένων, γεγονός, που οφείλεται αφενός μεν στην συχνότερη μετάληψη των αχράντων μυστηρίων και αφετέρου στην αυστηρότατη νηστεία που τηρούσαν παλαιότερα οι Χριστιανοί, απέχοντας από τροφή μέχρι τις απογευματινές ώρες των ημερών της Τετάρτης και της Παρασκευής.
Γενικά, η Εκκλησία προσέδωσε στο Τριώδιο στοιχεία τέτοια που να δημιουργούν κατάνυξη και εγρήγορση στους πιστούς. Οι αναμνήσεις των γεγονότων, στα οποία είναι αφιερωμένες οι Κυριακές αυτής της περιόδου, τα ευαγγελικά αναγνώσματα, οι ύμνοι και τα τιμώμενα πρόσωπα της Εκκλησίας μας, έχουν συντεθεί κατάλληλα, ώστε να επιτελούν σπουδαίο παιδαγωγικό ρόλο στην πνευματική πορεία των πιστών. Ως αποστολικά αναγνώσματα την περίοδο αυτή στις εκκλησίες, διαβάζοντας περικοπές από την προς Εβραίους επιστολή του Αποστόλου Παύλου. ΄Όπως γνωρίζουμε, σε αυτήν εκτίθεται πληρέστερα το γεγονός της σωτηρίας του ανθρώπου που πραγματοποιήθηκε στο πρόσωπο του Χριστού.
Αρχίζοντας, λοιπόν, από την πρώτη Κυριακή, του Τελώνου και του Φαρισαίου, δηλαδή από την ερχόμενη Κυριακή, αναγιγνώσκεται στις εκκλησίες η σχετική ευαγγελική περικοπή, η οποία είναι σε όλους μας γνωστή. Αυτό γίνεται για να παραδειγματιστούμε από την εωσφορική και ψυχοκτόνο υπεροψία του Φαρισαίου και να μιμηθούμε τη σωτήρια ταπείνωση και μετάνοια του αμαρτωλού Τελώνη, η οποία παρουσιάζεται σαν βασική προϋπόθεση για την έναρξη του πνευματικού μας αγώνα. Ιδιαίτερα ο σημερινός άνθρωπος με την αλαζονική υπεροψία που το διακρίνει στην καθημερινή του ζωή, έχει ανάγκη του εγκεντρισμού του στην ταπείνωση και τη μετάνοια ως πορεία που θα τον οδηγήσει σε διέξοδο ζωής από τα απελπιστικά αδιέξοδα του.
Στη δεύτερη Κυριακή, του Ασώτου ή του Φιλεύσπλαχνου Πατέρα όπως επικράτησε αργότερα, δεσπόζουν τα παραδείγματα της ειλικρινούς μετάνοιας και της σωτήριας επιστροφής στην απύθμενη αγάπη του Θεού, η οποία συνοδεύει τον άνθρωπο σε όλη του τη ζωή.
Η Τρίτη Κυριακή (των Απόκρεω) , είναι αφιερωμένη στη Μέλλουσα Κρίση του κόσμου. Στις εκκλησίες διαβάζεται το Ευαγγέλιο της σχετικής περικοπής, προκειμένου να συνειδητοποιήσουν οι πιστοί ότι κανένας εφησυχασμός δεν συγχωρείται , αλλά επιβάλλεται εγρήγορση και αγώνας.
Η τέταρτη Κυριακή ( της Τυρινής) είναι αφιερωμένη στη μνήμη του τραγικού γεγονότος της αδαμιαίας παρακοής και της εξορίας των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο. Διαβάζεται το ευαγγέλιο της σωστής προσευχής και νηστείας, διότι από την επομένη, την Καθαρά Δευτέρα, αρχίζει η νηστεία και η ένταση του πνευματικού αγώνα , ως το Πάσχα.
Την πρώτη Κυριακή των Νηστειών, γιορτάζουμε το θρίαμβο της Ορθόδοξης πίστης και την αποκρυστάλλωση της αλήθειας της Εκκλησίας μας, από την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο. Με αυτό τον τρόπο, η Εκκλησία θέλει να διδάξει τους πιστούς πως η αλήθεια της αποτελεί προϋπόθεση για τη σωτηρία του ανθρώπου.
Τη δεύτερη Κυριακή των Νηστειών, τιμούμε τη μνήμη ενός μεγάλου Πατέρα της Εκκλησίας μας και αγωνιστή της Ορθοδοξίας, του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Ο οποίος προβάλλει ως ζωντανό παράδειγμα αγωνιστικότητας για τον καθένα μας .
Την Τρίτη Κυριακή των Νηστειών ( της Σταυροπροσκυνήσεως), προσκυνούμε τον Τίμιο Σταυρό του Κυρίου, για ν΄ αντλήσουμε από αυτόν δυνάμεις και εφόδια που θα μας ενισχύσουν να συνεχίσουμε τον πνευματικό μας αγώνα.
Την Πέμπτη Κυριακή των Νηστειών, τιμούμε τη μνήμη ενός άλλου μεγάλου αγωνιστή εναντίον των ανθρωπίνων παθών και δασκάλου της ερήμου, του Αγίου Ιωάννη, συγγραφέα της Κλίμακας, ο οποίος μέσα από το ομώνυμο βιβλίο του παρουσιάζει τα στάδια του αγώνα για την πνευματική τελείωση.
Την έκτη Κυριακή, τιμούμε επίσης μια άλλη μεγάλη μορφή της εκκλησίας μας , την Αγία Μαρία την Αιγυπτία, την αμαρτωλή εκείνη γυναίκα, η οποία έγινε παράδειγμα πραγματικής ταπείνωσης και μετάνοιας. Ακολουθεί η Κυριακή των Βαίων και η Μεγάλη Εβδομάδα, όπου κορυφώνεται η κατάνυξη και ο πνευματικός μας αγώνας.
O λατρευτικός πλούτος του Τριωδίου, είναι προσαρμοσμένη στο πνεύμα της μετάνοιας και της συντριβής του ανθρώπου και στην εν Χριστώ απολύτρωση . Είναι φτιαγμένες έτσι ώστε να μεταγγίζουν στους πιστούς διάθεση για μετάνοια. Για παράδειγμα, σημειώνουμε το θαυμάσιο Μεγάλο Κανόνα του Αγίου Ανδρέα Κρήτης, την καταπληκτική αυτή θρηνητική ελεγεία, ο οποίος ψάλλεται τμηματικά την πρώτη εβδομάδα των νηστειών και ολόκληρος το βράδυ της Τετάρτης , της Ε΄ εβδομάδας. Σημειώνουμε επίσης τον αξεπέραστο Ακάθιστο Ύμνο, ποίημα του μεγαλύτερου υμνογράφου του Βυζαντίου, του Ρωμανού του Μελωδού ο οποίος ψάλλεται τμηματικά κάθε Παρασκευή βράδυ στις τέσσερις πρώτες εβδομάδες των νηστειών και ολόκληρος , το βράδυ της Παρασκευής της Ε΄ εβδομάδας. Ο εξαίσιος αυτός ύμνος που ονομάζεται και Χαιρετισμοί εξυμνεί το ιερό πρόσωπο της Θεοτόκου και τη μοναδική συμβολή της , στο έργο της σωτηρίας του ανθρώπου.
Οι Ορθόδοξοι πιστοί διεξάγουν τον προσωπικό τους αγώνα καθ΄ όλη τη διάρκεια του Τριωδίου, ο οποίος συνιστάται στη νηστεία , στον εκκλησιασμό, στη μετοχή στα μυστήρια της Εκκλησίας μας, στην περισυλλογή και στον εγκεντρισμό σε αρετές που προάγουν πνευματικά τον άνθρωπο. Η εμπειρία πιστοποιεί πως η άσκηση της Μ. Τεσσαρακοστής μεταμορφώνει κυριολεκτικά τους ασκούμενους και τους αναδεικνύει σε νέες υπάρξεις, με καινούργιο ήθος και ύφος. Τους ημερεύει, τους γαληνεύει τους δίνει αισιοδοξία και τους πλημμυρίζει με εσωτερική ουράνια χαρά. Η αποχή από τις σωματοκτόνες λιπαρές τροφές και κυρίως η αποχή από τις ψυχοκτόνες συνήθειες, επαναφέρουν τον άνθρωπο στην αυθεντική του κατάσταση.
Εδώ νομίζουμε ότι χρειάζεται μια διευκρίνιση. Το ασκητικό πνεύμα που προβάλλει η Εκκλησία μας τις μέρες αυτές, δεν αποτελεί μια στείρα καθηκοντολογία, μια πιστή τήρηση ενός άκαμπτου τυπικού ένας τακτικός καθωσπρεπισμός, μια υποκριτική ευσεβοφάνεια. Άσκηση είναι η έκφραση αληθινής και ανιδιοτελούς αγάπης. Άσκηση είναι η ταπείνωση. Άσκηση σημαίνει υπακοή την Εκκλησία. Είναι γεγονός πως οι άνθρωποι του καιρού μας, αδυνατούν να κατανοήσουν το νόημα της άσκησης στη ζωή μας. Ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία ο άνθρωπος έγινε όλος σώμα, υποδουλωμένος σε ιδεολογήματα και προκατασκευαστικές θεωρίες. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής, περιόρισε στο ελάχιστο την άσκηση του ανθρώπου, εγκλώβισε το μεγαλείο του ανθρώπου στη φυλακή της αισθητικής ζωής και δημιούργησε μια κατ΄ όνομα ορθόδοξη ζωή. Με αυτά τα βασικά πνευματικά ελλείμματα, καλούμαστε να εντρυφήσουμε από τον πνευματικό πλούτο της περιόδου της Μ. Τεσσαρακοστής.
Η εκκλησία λοιπόν , ως στοργική μητέρα και πνευματική μας τροφός προσπαθεί, μέσω των ιερών ακολουθιών και του κατανυκτικού κλίματος της περιόδου του Τριωδίου, να μας βοηθήσει να συναισθανθούμε την αμαρτωλότητα μας, να μετανοήσουμε ειλικρινά , να αναπτύξουμε αγωνιστική διάθεση και να οδηγηθούμε εκεί όπου η χάρη του Κυρίου μας, θα πλημμυρίσει την ύπαρξή μας.
Οι κοσμικές καρναβαλίστικες ασχήμιες που διαπιστώνουμε αυτές τις μέρες, κατάλοιπα του προχριστιανικού ειδωλολατρικού παρελθόντος, μπορεί φαινομενικά να δίνουν κάποια προσωρινή ευθυμία, όμως σε καμιά περίπτωση δεν συμβιβάζονται με το πραγματικό νόημα του Τριωδίου, το οποίο συνιστά συντριβή και κατάνυξη, μπροστά στο δράμα της αμαρτωλής μας φύσης. Δεν έχουμε ανάγκη από προσωρινή φυγή από τη σκληρή καθημερινότητα, αλλά από μόνιμη λύτρωση , την οποία μας προσφέρει μόνο ο Χριστός.
Να αναφέρουμε εδώ ότι οι μεταμφιέσεις προέρχονται από τις αρχαίες λατρείες. Πίστευαν ότι με τη μεταμφίεση αποκτούν μαγική δύναμη για την παραγωγή της γης ή ότι εξαπατούν τα κακά πνεύματα. Πάντως, είχαν άμεση σχέση με τις Διονυσιακές γιορτές. Το καρναβάλι ή τα καρναβάλια, με τη μεταγενέστερη εξέλιξη του , είχε σκοπό την απόκρυψη του προσώπου, για να διευκολύνεται η διασκέδαση και κάθε φαυλότητα και παρανομία.
Την περίοδο αυτή των τριών εβδομάδων, πολλοί άνθρωποι αντί να την αφιερώνουν για τους σκοπούς που εκθέσαμε πιο πάνω, τη χαρίζουν στο Διάβολο. Εξακριβωμένα ιατρικά στοιχεία αναφέρουν ότι , στην Πάτρα, όπου λαμβάνει χώρα το πολυδάπανο καρναβάλι, μέσα σε τρεις μήνες από το τέλος του Βακχικού και του Διονυσιακού οργίου, παρουσιάζονται δεκαπλάσιες εκτρώσεις σε σύγκριση με τις άλλες περιόδους του έτους. Μητροπολίτης στην Ελλάδα, ερωτηθείς πρόσφατα για τις ηθικές συνέπειες της περιόδου αυτής, απάντησε ότι, τα διαζύγια πολλαπλασιάζονται εμφανής, με αυξανόμενα τα οικογενειακά δράματα. Κάποτε εκτυλίσσονται και τραγωδίες αιμομιξιών, λόγω προσωπείου, δηλ. της μάσκας. Το τραγικό στην περίπτωση είναι ότι βλέπουμε σαν φυσιολογικό φαινόμενο σήμερα τη διοργάνωση καρναβαλίστικων εκδηλώσεων, με συμμετοχή ακόμα και μικρών παιδιών. Τα νήπια και οι νέοι μας πηγαίνουν μασκαρεμένοι για να ξεφαντώσουν, δήθεν. Ο καρνάβαλος, με όλες τις ασχήμιες του, τείνει να καταστεί «παράδοση» σ΄ ένα χώρο που αποπνέει άρωμα Ορθοδοξίας και πνευματικότητας. Τα παιδιά μας, αντί από βρέφους να γνωρίζουν τα ιερά γράμματα και την αλήθεια της Εκκλησίας μας, μαθαίνουν να υποκρίνονται με τις μάσκες, να ασχημονούν και να διαφθείρονται. Και ‘Όταν μια φορά πληγωθεί η αγνότης, ποτέ πλέον δεν μπορεί να αποκατασταθεί, γιατί πεθαίνει για πάντα»έλεγε σεβάσμιος γέροντας. Ο γνωστός ιεροκήρυκας Σεραφείμ Παπακώστας έγραφε: «Αρκεί να καταλάβει την καρδιά του νέου ο δαίμων της ανηθικότητας και ασφαλώς θα γίνει αναίσθητος προς όλους»Οι άνθρωποι στην περίοδο των Αποκριών με τις μάσκες που φορούν , αποβάλλουν και προσβάλλουν το ανθρώπινο πρόσωπο, στην εικόνα του Θεού. Μεταβάλλονται σε αρκούδες, σκύλους, γάτες, γουρούνια, ώστε να είναι επίκαιρος ο λόγος του ψαλμωδού: «Άνθρωπος εν τιμή ων συ συνήκε, παρασυνεβλήθη τοις κτήνεσι τοις ανοήτοις και ωμοιώθη αυτοίς». Τι να πει κάποιος για τη γυμνότητα που προβάλλεται στις εκδηλώσεις του καρναβαλιού ή για τη διακωμώδηση Ιερών και οσίων μας. Διαστάσεις, λοιπόν, λοιμικής νόσου τείνει να προσλάβει το καρναβάλι, αφού επιδεικνύεται υπερβάλλων ζήλος και κοπιώδης δραστηριότητα για το ποιος θα οργανώσει το εντυπωσιακότερο καρναβάλι , ξοδεύοντας τεράστια ποσά και απασχολώντας εκατοντάδες ανθρώπους. Και δεν είναι βέβαια μόνο η σπατάλη τόσων χρημάτων που θα μπορούσαν να διατεθούν για την κάλυψη άλλων σπουδαίων αναγκών, όχι μόνο στην ανακούφιση πτωχών και ενδεών ανθρώπων, αλλά και σε πολιτιστικούς και πνευματικούς στόχους, στη βελτίωση π.χ. των συνθηκών υγείας και παιδείας. Το σημαντικότερο, όπως αναφέραμε και πιο πάνω, είναι η ηθική ζημιά και βλάβη που προκαλείται από την παρότρυνση σε σαρκικά αμαρτήματα, κάτω μάλιστα από την ελευθερία κινήσεων που προσφέρει η μάσκα η οποία λειτουργεί ως άσυλο αδιαντροπιάς και αποπροσωποποίησης. Κάτω από το προσωπείο, ο άνθρωπος παύει να είναι πρόσωπο, που έχει απέναντι του και βλέπει το Θεό και τους συνανθρώπου (μια και η λέξη πρόσωπο σχηματίζεται από τις λέξεις προς και όψις ή ώψ) και μεταβάλλεται σε απρόσωπο ον, μέλος ενός ανώνυμου πλήθους, που κινείται μόνο από εμπαθείς ορέξεις και επιθυμίες.
Σήμερα ιδιαίτερα που το καρναβάλι, έχει υποστεί τελεία αλλαγή προς το χειρότερο, με εισαγόμενα πρότυπα από μεγαλουπόλεις του εξωτερικού, θα πρέπει να μας προβληματίζει σοβαρά ως ορθόδοξους χριστιανούς, αφού έχουμε πίσω μας μια παράδοση με τόση μεγάλη αρχοντιά. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε και τη διαφαινόμενη σαφή τάση εκείνων που οργανώνουν καρναβάλια, για επιστροφή στο παγανιστικό ειδωλολατρικό παρελθόν, απ΄ όπου κατάγεται το καρναβάλι, με σύγχρονη αδιαφορία και περιφρόνηση των αρχών του Χριστιανισμού και της Εκκλησίας που έβαλε τέρμα στα παλιά, ξερίζωσε τις κακές συνήθειες και εισήγαγε το νέο άνθρωπο της αρετής και της αγιότητας. Για να μην υπάρχει μάλιστα καμιά αμφιβολία και αμφιταλάντευση από κανένα, που θα ήθελε να επιδείξει ελαστικότητα και επιείκεια, επικαλούμαστε τον 62ο κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, ο οποίος καταδικάζει τις μεταμφιέσεις και τις μάσκες, όπως και τους χορούς και τους αστεϊσμούς, που ελάμβαναν χώρα σε καρναβασικές γιορτές του παρελθόντος. Στους κληρικούς που μετέχαν, επιβάλλει την ποινή της καθαίρεσης και στους λαϊκούς, την ποινή του αφορισμού.
Για τους χριστιανούς, η περίοδος των τριών πρώτων εβδομάδων του Τριωδίου, είναι προγύμναση για τη ιερή και κατανυκτική Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Αποτελεί το στάδιο της προετοιμασίας για πνευματικούς αγώνες και την πρόσκληση αρετών. ΄Όταν οι ειδωλολατρίζοντες ασχημονούν και βακχεύσουν «εν κραιπάλη και μέθη», οι χριστιανοί, ως καλοί αθλητές, συμπροσεύχονται, έτοιμοι να ακούσουν το σύνθημα της εκκίνησης:
«Το στάδιον των αρετών ηνέωκται οι βουλόμενοι αθλήσαι εισέλθετε, αναζωσάμενοι τον καλόν της νηστείας αγώνα, οι γαρ νομίμως αθλούντες δικαίως στεφανούνται….»
Τελικά, η εν Χριστώ ζωή, η ζωή της χαρμολύπης, η σταυροαναστάσιμη ζωή, είναι η ωραιότερη και η ανώτερη. Χωρίς το Χριστό στη ζωή μας, τα πάντα αποβαίνουν «ματαιότης ματαιοτήτων».
Τριώδιο – Καρναβάλια
Πέμπτη 21/2/2002 αίθουσα «Βασιλικό» Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου
Χριστάκης Ευσταθίου (Θεολόγος)
