«Και Μάη Μυρωδάτε»: Ελληνικά Λαϊκά Εθιμικά – Δ΄
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Στην παλαιότερη μαρτυρημένη μορφή της, η πυροβασία αυτή γινόταν από Έλληνες και Βουλγάρους στην περιοχή του χωριού Κωστί της Ανατολικής Ρωμυλίας, κοντά στα σημερινά σύνορα Βουλγαρίας και Τουρκίας, αλλά και στη Μαύρη Θάλασσα. Ενώ όμως στην Βουλγαρία το εκστατικό αυτό δρώμενο (nestinarstvo) εξαφανίστηκε ουσιαστικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Ελλάδα συνεχίζει να υφίσταται μετά την αναβίωσή του, παρά την έμπρακτη αντίθεση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, τις ποικίλες φολκλοριστικές προσεγγίσεις, τις κάθε είδους επιστημονικές έρευνες που προσπαθούν να το ερμηνεύσουν και την ενασχόληση των ΜΜΕ, τα οποία επιχειρούν να του δώσουν την διάσταση ενός θεάματος.
Είναι απολύτως χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι περιγραφές του Αν. Χουρμουζιάδη για την τέλεση της πυροβασίας στη θρακική κοιτίδα της πριν τον ξεριζωμό των ετών 1922-1924 παρουσιάζουν ορισμένες διαφορές με τις νεότερες περιγραφές, αλλά και με τον σημερινό τρόπο τέλεσης του ίδιου τελετουργικού δρωμένου. Οι Αναστενάρηδες θεωρούν ότι έχουν κλήση θεϊκή, προερχόμενη από τον ίδιο τον άγιο, η οποία κάποτε εκδηλώνεται και στο μέσον κάποιας από τις ετήσιες πυροβασίες, οπότε ο καλούμενος, που «τον έπιασε ο άγιος» σπεύδει εκστασιασμένος, και χωρίς άλλη προετοιμασία να πυροβατήσει, μαζί με τους υπολοίπους τελεστές του δρωμένου.
Αρχηγός τους είναι ο Αρχιαναστενάρης, στο σπίτι («κονάκι») του οποίου βρίσκονται, σε εικονοστάσι, οι εικόνες της πυροβασίας και τα σύνεργα της ετήσιας αναστενάρικης ταυροθυσίας. Η όλη τελετή διαρκεί τρεις μέρες (21-23 Μαΐου), και ξεκινά με πομπή προς το αγίασμα, όπου θυσιάζεται ο ταύρος, συνεχίζεται με συμπόσιο, ολονύκτια προετοιμασία, αυτοσυγκέντρωση και εκστατικούς χορούς στο σπίτι του Αρχιαναστενάρη, και κορυφώνεται με πυροβασίες, δημόσιες ενώπιον όλου του χωριού και των επισκεπτών που συρρέουν για να παρακολουθήσουν το έθιμο, αλλά και ιδιωτικές, σε διάφορα σπίτια. Κατόπιν οι αναστενάρηδες αποσύρονται σε δασωμένες περιοχές, συγκροτούν πομπές και χορεύουν σε ένα κυκλικό χορό, στο σταυροδρόμι που βρίσκεται στην είσοδο του χωριού τους.
Οι χοροί και η μουσική που συνοδεύουν το δρώμενο οδηγούν στον εκστασιασμό και στην οιστροπληξία, που εκδηλώνονται συχνά με σπασμούς, λιποθυμίες και καταπληξίες, εκτελούνται δε από λύρα και τύμπανο. Έτσι προκύπτουν φαινόμενα αυθυποβολής και μαζικής υστερίας, κορύφωση των οποίων αποτελεί η ακαϊα κατά την πυροβασία που τελούν. Οι ίδιοι μάλιστα πιστεύουν ότι πατώντας την φωτιά πατούν το κακό, την ασθένεια και την κακοτυχία, προσφέροντας μέγιστο έργο στην προστασία και την πρόοδο ολόκληρης της κοινότητας.
Για δε την καταγωγή του δρωμένου έχουν εκφραστεί πολλές απόψεις, οι περισσότερες από τις οποίες το συνδέουν με την αρχαία θρακική εκστατική διονυσιακή λατρεία, αλλά και με μεσαιωνικές αιρέσεις, όπως οι Παυλικιανοί και οι Καθαροί, χωρίς το όλο ζήτημα να έχει μέχρι στιγμής βρει οριστική και αναντίρρητη λύση. Για όλους αυτούς τους λόγους είναι μάλλον αναμενόμενο το γεγονός ότι τα Αναστενάρια απασχόλησαν την θρακική λαογραφική έρευνα ήδη από το 1873, οπότε ο Α. Χουρμουζιάδης δημοσίευσε μία σύντομη περιγραφή τους, με ορισμένες ερμηνευτικές δοκιμές, ως και τις μέρες μας, με τις δημοσιεύσεις ερευνητών όπως οι Γ. Ν. Αικατερινίδης και Loring M. Danforth. Σύνοψη της σχετικής βιβλιογραφίας έκανε πρόσφατα η Ελ. Μπολιάκη.
Ενδιαμέσως, σημαντικές περιγραφές δημοσιεύθηκαν κατά την δεκαετία του ’30, στο πλαίσιο καταγραφής της προσφυγικής θρακικής λαογραφίας, αλλά και από τους Πολ. Παπαχριστοδούλου και Μαρ. Μιχαήλ-Δέδε, όσον αφορά την σπουδαία παράδοση της ερασιτεχνικής λαογραφίας μας, και τους Κων. Α. Ρωμαίο και Στ. Κυριακίδη, όσον αφορά την επιστημονική λαογραφία μας.
Η μνήμη του αγίου Ιωάννη του Ρώσου εορτάζεται στις 27 Μαΐου. Το άφθαρτο και θαυματουργό λείψανό του έφεραν οι ανταλλάξιμοι Έλληνες της Καππαδοκίας στο Προκόπι της Βόρειας Εύβοιας, όπου χτίστηκε μεγάλος προσκυνηματικός ναός. Εκεί τελείται και μεγάλη πανήγυρη, με προσκυνητές απ’ όλη την Ελλάδα, αρτοκλασία και λιτανεία. Όλο το χρόνο πολλοί είναι οι προσκυνητές του λειψάνου του αγίου, που κατά την παράδοση είναι ζωντανός μέσα στη λάρνακά του, και από εκεί συχνά θαυματουργεί σε πλήθος περιστάσεις, γι’ αυτό και η λατρεία του έχει μεταφερθεί και σε πολλές άλλες ελληνικές περιοχές, με εικόνες, ναούς αφιερωμένους στον άγιο και τοπικές πανηγύρεις που διοργανώνονται στη μνήμη του.
