Τελετουργίες του νερού στην ελληνική λαϊκή εθιμοταξία – Γ’
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Ο ελληνικός λαός στον παραδοσιακό πολιτισμό του αναφέρεται σε δύο κατηγορίες εκ φύσεως αγιασμένων υδάτων, τα «ανεμονέρια» και τα «αγιάσματα». Στην πρώτη περίπτωση, πρόκειται για φυσικές συγκεντρώσεις νερών, στις οποίες ο λαός αποδίδει υπερφυσικές ιδιότητες. Συχνά μάλιστα βρίσκονται κοντά σε εξωκλήσια, γι’ αυτό και συμφύρονται, στη λαϊκή θρησκευτικότητα, με τα «αγιάσματα», για τα οποία θα γίνει λόγος στη συνέχεια. Κάποτε θεωρούνται τόποι όπου συχνάζουν οι Νεράιδες ή κατοικούν οι δαίμονες, γι’ αυτό και όσοι τα πλησιάζουν παίρνουν ειδικές τελετουργικές και αποτρεπτικές του κακού προφυλάξεις.
Συχνά πριν πάρουν νερό από εκεί ρίχνουν στην πηγή νομίσματα ή γλυκίσματα, ως είδος μειλιγμού, προσφοράς δηλαδή προς τα δαιμονικά όντα που εφορεύουν το σημείο αυτό. Το νερό από τα ανεμονέρια θεωρείται εξόχως θεραπευτικό, αντιβασκάνιο και αποτροπαϊκό του κακού, των ασθενειών και της βασκανίας. Στις περιπτώσεις της τελετουργικής χρήσης του, ο άρρωστος ξεκινάει από το σπίτι του, συνήθως τηρώντας τελετουργική σιωπή και μυστικά, μεταβαίνει στη συγκεκριμένη τοποθεσία, κάνει την «προσφορά» του στην πηγή, παίρνει νερό και βρέχει ή πλένει με αυτό το σημείο του σώματος που πάσχει, πιστεύοντας ότι έτσι θα ιαθεί υπερφυσικά. Είναι γνωστά, σε ορισμένες περιοχές, και με την ονομασία «βρωμονέρια».
Στην δεύτερη περίπτωση φυσικώς αγιασμένων υδάτων, κατά τις λαϊκές λατρευτικές αντιλήψεις πάντοτε, ανήκουν τα «αγιάσματα», δηλαδή πηγές η πηγάδια και βρύσες, που συνδέονται με την λαϊκή λατρεία ενός αγίου, συνήθως ιαματικού όπως λ.χ. ο άγιος Παντελεήμων, οι άγιοι Ανάργυροι και η αγία Παρασκευή, που βρίσκονται κοντά η μέσα σε ναούς, ξωκλήσια και παρεκκλήσια, που συνδέονται με παραδόσεις για ιαματική θαυματουργική δράση, η μέσα στα οποία βρέθηκαν ιερά αντικείμενα, εικόνες η ιερά σκεύη, τα οποία προφανώς είχαν εναποτεθεί εκεί για να γλιτώσουν την βεβήλωση, σε κάποια εχθρική επιδρομή, από αυτές που συχνότατα ταλαιπωρούσαν και ερήμωναν την ελληνική ενδοχώρα, σε περασμένες ιστορικές περιόδους.
Ως εκ τούτου, αγιάσματα απαντούν κατά κύριο λόγο σε περιοχές με μακρό ιστορικό παρελθόν τέτοιων περιπετειών, ιδίως δε στην Βόρεια Ελλάδα, και κατά κόρο στην Θράκη και στην περιοχή, αλλά και την ίδια την Κωνσταντινούπολη, όπου είναι γνωστά τα αγιάσματα της Ζωοδόχου Πηγής στο Βαλουκλή και της Παναγίας των Βλαχερνών. Κάποτε τα αγιάσματα πιστεύεται ότι ανέβλυσαν θαυματουργικά, λόγω της προσευχής και της θαυματουργικής δύναμης κάποιου αγίου, ενώ από την ύπαρξή τους προέρχονται και διάφορα ελληνικά τοπωνύμια, που δηλώνουν την ύπαρξή τους.
Στα αγιάσματα αυτά τελούνται θείες λειτουργίες και παρακλήσεις, προς τον άγιο με τον οποίο συνδέονται, προσφέρονται αφιερώματα, και δένονται κομμάτια από τα ενδύματα των προς θεραπεία ασθενών, σε δένδρα η σε θάμνους που βρίσκονται κοντά τους, κατά μία παλαιά λαϊκή μαγικοθρησκευτική θεραπευτική πρακτική, που αποσκοπεί στην μετάδοση της ασθενείας σε βασικά στοιχεία της παντοδύναμης και αφομοιωτικής φύσης, ώστε ο άρρωστος να απαλλαγεί. Πιστεύεται μάλιστα ότι για να πάρεις αγίασμα πρέπει πρώτα να ρίξεις κάτι στην πηγή του, γι’ αυτό και συνηθίζουν να ρίχνουν μέσα κλωστές, κουμπιά κ.λπ., ενώ κάποτε μαρτυρείται και αιματηρή θυσία, κατά κανόνα προβάτου η πετεινού, κοντά στο αγίασμα, προς τιμήν του αγίου-προστάτη του, ώστε το ζώο να καταναλωθεί στο εορταστικό τραπέζι που θα ακολουθήσει, με την πίστη πως έτσι είναι ενισχύεται η υπερφυσική δύναμη του αγιασμένου νερού. Η πρακτική αυτή είναι γνωστή, διεθνώς, ως transplantatio morborum.
Το νερό των αγιασμάτων πίνεται η χρησιμοποιείται για επαλείψεις και πλύσεις στα ασθενή μέρη του σώματος, συχνά δε προσφέρονται σε αυτά νομίσματα, σύμφωνα με μία επίσης πανάρχαια λαϊκή πρακτική, της ρίψης νομισμάτων σε πηγές και δεξαμενές ύδατος, ώστε να εξευμενιστούν τα καλοποιά πνεύματα που θεωρείται ότι ενοικούν στα νερά αυτά. Από την άποψη μάλιστα αυτή, στην λαϊκή λατρεία των αγιασμάτων έχουμε μια ολοφάνερη περίπτωση συνέχισης, με χριστιανικό ένδυμα, της αρχαίας υδρολατρίας.
