Τελετουργίες του νερού στην ελληνική λαϊκή Εθιμοταξία – Δ’
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Ιδιαίτερο ρόλο παίζουν τα αγιάσματα στα τελετουργικά τις εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης την παραμονή (20 Μαΐου) «στ’ Αγιάσματα», όπου θυμιατίζουν, ανάβουν κεριά, ρίχνουν νομίσματα μέσα στην πηγή, ενώ ο ιερέας διαβάζει αγιασμό, και ο αρχιαναστενάρης κατεβαίνει στην πηγή, παίρνει νερό, και το μοιράζει στον κόσμο, για να νιφτεί και να πιεί. Ιδίως κατά την εορτή των αγίων που συνδέονται λατρευτικά με τα αγιάσματα, ο κόσμος πίνει από αυτά, η νίβεται και λούζεται με ιαματικούς σκοπούς, ορισμένες μάλιστα νοικοκυρές παίρνουν αγίασμα σε μπουκάλια, πιστεύοντας ότι προστατεύουν το σπίτι τους, αλλά και για να πιάσουν με αυτό προζύμι, για το ψωμί που ζυμώνουν, ώστε η βασική αυτή τροφή της ελληνικής οικογένειας να έχει την πρόσθετη ευλογία του αγιάσματος.
Από την άλλη πλευρά, αγιαστική δύναμη αποδίδεται από το λαό και στον «αγιασμό», δηλαδή το νερό που δεν είναι εκ φύσεως θαυματουργικά αγιασμένο, αλλά αγιάζεται μέσα από μια ειδική ακολουθία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο ελληνικός λαός τρέφει ιδιαίτερη πίστη στην θρησκευτική και αποτελεσματική δύναμη του νερού, το οποίο αγιάζεται μετά από σχετική ακολουθία. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία υπάρχουν δύο τέτοιες ακολουθίες: ο «μικρός αγιασμός» που τελείται την πρώτη κάθε μήνα, αλλά και σε εγκαίνια και πρώτες χρήσεις σπιτιών, καταστημάτων, αυτοκινήτων, ακόμη και με την έναρξη κάποιας σημαντικής δραστηριότητας, όπως για παράδειγμα οι εργασίες της Βουλής ή η σχολική χρονιά, και ο «Μέγας Αγιασμός», που τελείται δύο φορές το χρόνο, την παραμονή και ανήμερα της εορτής των Θεοφανείων, εορτή για την οποία ιδιαίτερος λόγος θα γίνει και στη συνέχεια.
Στην πρώτη περίπτωση, οι πιστοί μεταλαμβάνουν, ραντίζονται και ραντίζουν και τα σπίτια ή τα καταστήματά τους, παραλλήλως δε φυλάνε τον αγιασμό σε μικρά μπουκάλια, ώστε να τον χρησιμοποιούν μαγικοθρησκευτικά και ιαματικά, σε περιπτώσεις ασθενειών και αδιαθεσιών. Σε περιπτώσεις θεμελιώσεως σπιτιών, μπουκάλια με τον αγιασμό τοποθετούνται στα θεμέλια του υπό ανέγερση σπιτιού, ώστε να εξασφαλιστεί η ευστάθειά του, αλλά και η καλή υγεία και η ευτυχία των ιδιοκτητών και των ενοίκων του.
Με τον «Μεγάλο Αγιασμό» της παραμονής των Θεοφανείων οι άνθρωποι μεταλαμβάνουν, αλλά και ραντίζουν τα σπίτια, τα χωράφια, τα ζώα και τα υποστατικά τους. Αντιθέτως για τον «Μεγάλο Αγιασμό» της κυριώνυμης μέρας, ο λαός τρέφει την λανθασμένη από εκκλησιαστικής πλευράς δοξασία ότι ισοδυναμεί με θεία κοινωνία. Η αντίληψη αυτή έχει δημιουργηθεί αφενός μεν λόγω της αυστηρής νηστείας της παραμονής της Θεοφανείων, που έχει θεσπιστεί όμως λόγω της μεγάλης δεσποτικής εορτής που ακολουθεί, αφετέρου δε επειδή σε περιπτώσεις επιβολής του επιτιμίου της ακοινωνησίας για μακρό χρονικό διάστημα, ο πιστός μεταλαμβάνει «Μεγάλου Αγιασμού».
Επίσης, συνήθιζαν «Μεγάλο Αγιασμό» να ρίχνουν πριν την ταφή στο φέρετρο όσων δεν είχαν προλάβει να μεταλάβουν πριν πεθάνουν, με την πίστη ότι έτσι αποτρεπόταν το πιθανό «βρικολάκιασμά» τους. Γι’ αυτό και ο λαός προσέχει μην χυθεί ο αγιασμός των Θεοφανείων, σε ορισμένες μάλιστα περιοχές αν έμενε στο σπίτι καλούσαν τον ιερέα να τον πάρει στο ναό, φορώντας μάλιστα πετραχήλι. Η θαυματουργική έλλειψη αλλοιώσεων που παρατηρείται στον αγιασμό, ενισχύει ακόμη περισσότερο την ανάλογη πίστη στο λαό μας. Το άγιασμα ή φώτισμα των σπιτιών από τον ιερέα, με την αγιαστούρα και τον αγιασμό από την παραμονή των Φώτων ως και την εορτή του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (7 Ιανουαρίου) αποτελεί μια από τις πιο αγαπημένες και εμβληματικές του Δωδεκαημέρου τελετουργίες της ελληνικής λαϊκής ορθόδοξης εθιμοταξίας.
Οι τελευταίες παρατηρήσεις μας οδηγούν στην εξέταση των σχετικών με το νερό εθίμων και τελετουργιών της εορτής των Θεοφανείων, που ανήκει στις μεγάλες γιορτές του ελληνικού ετήσιου εορτολογικού κύκλου. Στην περίπτωση λοιπόν των Θεοφανείων, ο καθαγιασμός της φύσης μέσω του αγιασμένου νερού επιδιώκεται με την τελετουργική χρήση του αγιασμού των Θεοφανείων, κυρίως δε με τον αγιασμό της παραμονής (5 Ιανουαρίου), αλλά κάποτε και με τον ίδιο τον αγιασμό της κυριώνυμης ημέρας (6 Ιανουαρίου), τον οποίο ωστόσο ο λαός μας θεωρεί μεγαλύτερης θρησκευτικής αξίας και αγιαστικής δύναμης. Ο ελληνικός λαός με τον αγιασμό αυτό ραντίζει και καθαγιάζει όλους τους χώρους εργασίας και παραγωγής του: χωράφια, κήποι, στάνες, κοτέτσια και μάντρες, αλλά και ο κατεξοχήν χώρος κατοικίας, το σπίτι, όλα ραντίζονται με αγιασμό, ώστε να απαλλαχθούν από την κακοποιό επίδραση των δαιμονικών μορφών του Δωδεκαημέρου, που στην συγκεκριμένη περίπτωση σχηματοποιούνται στο πρόσωπο των «Καλικαντζάρων», αλλά και να υποβοηθηθούν τελετουργικά και υπερφυσικά για την αναμενόμενη γονιμότητα γης και ζώων, κατά την ανοιξιάτικη περίοδο ανθοφορίας και αναπαραγωγής που θα ακολουθήσει.
