Αποτρεπτικές και θεραπευτικές τελετουργίες στον ελληνικό λαϊκό Πολιτισμό – Α΄
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Η αποτροπή του κακού αποτελεί μία από τις κύριες μέριμνες του λαού, και απασχολεί πλήθος σχετικών εθιμικών τελετουργιών. Φορείς του κακού είναι για το λαό τα κακά πνεύματα και τα δαιμονικά όντα, ορισμένοι άνθρωποι, λ.χ. όσοι επιστρέφουν από κηδεία ή ήρθαν σε επαφή με νεκρό, όσοι έχουν κακό μάτι, οι γυναίκες που έχουν περίοδο κ.λπ.
Η αποτροπή του κακού πάλι γίνεται τελετουργικά και μαγικοθρησκευτικά μέσα, όπως το θαλασσινό νερό από σαράντα κύματα, το νερό του μύλου, η «καινούργια» φωτιά ή «αναποδοφωτιά», ο αγιασμός, τα σαρανταλείτουργα, κατά τα οποία κάποτε βάζουν και ρούχα του φορέα του κακού κάτω από την αγία τράπεζα ή φωτογραφία του κάτω από το κάλυμμα της πρόθεσης, αλλά και τα καπνίσματα με μύρα, τα φυλαχτά και ορισμένες εξορκιστικές του κακού τελετουργίες, όπως το «ξεμάτιασμα», οι κάθε είδους εξορκισμοί κ.λπ. Γενικά, πλήθος λαϊκών τελετουργιών αποσκοπούν στην αποτροπή του κακού, όπως και σε πλήθος άλλων αναγραφών του μετά χείρας έργου εκτίθεται αναλυτικότερα.
Η παλαιά μαγικοθρησκευτική παράδοση και πρακτική των αποδιοπομπαίων ζώων διατηρείται σε πολλά από τα έθιμα του ελληνικού λαού. Συνίσταται δε είτε στην μεταφορά του συμπυκνωμένου κακού σε ένα ζώο, το οποίο κατόπιν φονεύεται ώστε συμβολικά και τελετουργικά να εξολοθρευθεί και το κακό, είτε στην τελετουργική και μαγική αποδιοπόμπηση ζώων, που για διάφορους λόγους είναι βλαπτικά για τους ανθρώπους και τις παραδοσιακές ασχολίες τους.
Σε περιπτώσεις αποτροπής επιδημικών ασθενειών, για παράδειγμα, μετέφεραν συμβολικά την ασθένεια σε κάποιο ζώο, συνήθως σκύλο ή βόδι, και κατόπιν αυτό τελετουργικά το σκότωναν και το έθαβαν, πιστεύοντας ότι μαζί θάβουν και την αρρώστια. Παρόμοια έθιμα είναι γνωστά και από άλλους λαούς, γνωρίζουν δε παγκόσμια σχεδόν διάδοση. Ενδεικτικά μπορεί εδώ να αναφερθεί η περίπτωση της Εσθονίας, την οποία λεπτομερώς και συγκριτικά μελέτησαν οι H. Laakmann και W. Anderson, όπου μάλιστα η αποδιοπόμπηση γινόταν με βάση ένα ομοίωμα ζώου.
Παραλλήλως, στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό αναφέρονται εθιμικές πρακτικές αποδιοπομπήσεως ασθενειών, όπως η πανούκλα και η χολέρα, δαιμόνων στους οποίους αποδίδονταν καταστρεπτικές επιδημίες, όπως για παράδειγμα ο θεωρούμενος ως δαίμονας της επιζωοτίας, αλλά και βλαπτικών της σοδειάς και των δημητριακών τρωκτικών, όπως οι ποντικοί. Επίσης με μαγικό τρόπο γίνεται η αποδιοπόμπηση βλαπτικών εντόμων, όπως οι ψύλλοι, αλλά και ερπετών, όπως τα φίδια, καθώς και του διαβόλου, ιδίως κατά το λαϊκό παραστατικό δρώμενο «Άρατε πύλας», που τελείται το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής ή κατά την Ανάσταση του Μεγάλου Σαββάτου, στους ναούς διαφόρων ελληνικών περιοχών.
Σε αυτές ανήκει η «εγκοίμηση». Πρόκειται για την τελετουργική διαμονή ανθρώπων μέσα στους ναούς, όπου κοιμούνται για ένα ή περισσότερα βράδια, συνήθως κάτω από την εικόνα του αγίου τον οποίο επικαλούνται, μετά από τάξιμο, και με τον σκοπό να επιτύχουν την θαυματουργική θεραπεία κάποιας ασθένειας που τους βασανίζει. Της εγκοιμήσεως συνήθως προηγείται η τέλεση παράκλησης στο ναό και έπεται η τέλεση θείας λειτουργίας, προς τιμήν του επικαλουμένου αγίου, στο ναό του οποίου συνήθως πραγματοποιείται η εγκοίμηση.
Η ίαση πιστοποιείται αν εμφανιστεί ο άγιος στον ύπνο του ασθενούς και του πει ότι γιατρεύτηκε ή τον εγχειρήσει με τρόπο υπερφυσικό, θεραπεύοντάς τον στον ύπνο, οπότε όταν ξυπνάει καταλαβαίνει ότι έχει θαυματουργικά ιαθεί. Σε πολλές σχετικές παραδόσεις αναφέρονται παρόμοιες «εγχειρήσεις» που επιχειρούν οι άγιοι Ανάργυροι, ο άγιος Παντελεήμων ή η Παναγία, συχνά αφαιρώντας την ασθένεια με τη μορφή φιδιού ή σκουληκιού, κάτι που υποδηλώνει πίστη για την δαιμονική προέλευση και υφή της ασθένειας.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο τρόπος ή οι μορφές με τις οποίες ο λαός αναφέρει ότι παρουσιάζονται οι εκάστοτε θαυματουργούντες ιαματικοί άγιοι. Στην Κύπρο μαρτυρείται και περίπτωση εγκοιμήσεως με στόχο να υποδειχθεί υπερφυσικά ο μελλοντικός σύζυγος σε κάποια κοπέλα. Αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι παρόμοιες πρακτικές (incubatione) μαρτυρούνται και από την αρχαιότητα, με ανάλογες εγκοιμήσεις ασθενών στους ναούς του Ασκληπιού, μετά από την καθιερωμένη θυσία πετεινού, οπότε και με παρόμοιο τρόπο ο θεός ή άλλοι ήρωες, π.χ. οι Διόσκουροι, εμφανίζονταν στον ύπνο και με ανάλογο τρόπο γιάτρευαν τις ασθένειες, πιστοποιώντας την θαυματουργική ίαση.
