Απομάκρυνση από τη Μόσχα
Ο Δρ. Σέργιος Σουμίλο είναι Διδάκτωρ Ιστορίας, Διδάκτωρ Θεολογίας, Διευθυντής του Διεθνούς Ινστιτούτου Κληρονομιάς του Άθω, Επισκέπτης Ερευνητής στο Τμήμα Ιστορίας, Θρησκείας και Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Έξετερ (Ηνωμένο Βασίλειο), Ερευνητής στο Ινστιτούτο Ιστορίας της Ουκρανίας της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας.
Του Δρος Σεργίου Σουμίλο*
Τις τελευταίες ημέρες, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μιλούν πολύ για το νόμο που ψήφισε η Βερχόβνα Ράντα (σ.μ. Ουκρανικό Κοινοβούλιο) σχετικά με την υποτιθέμενη «απαγόρευση της UOC». Στην πραγματικότητα, αν διαβάσετε το νόμο, δεν αναφέρεται στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (UOC), αλλά μάλλον σε οποιεσδήποτε θρησκευτικές οργανώσεις που συνδέονται με τα θρησκευτικά κέντρα του επιθετικού κράτους της Ρωσίας. Ως εκ τούτου, είναι εσφαλμένο να λέγεται ότι ο νόμος αυτός «απαγορεύει την UOC».
Και όταν η ίδια η UOC ισχυρίζεται ότι ο νόμος στρέφεται εναντίον της, μήπως σημαίνει ότι επιβεβαιώνει τη σύνδεσή της με το θρησκευτικό κέντρο του επιτιθέμενου κράτους;
Οι επίσημοι ομιλητές της UOC, σχολιάζοντας τον ψηφισθέντα νόμο, τονίζουν συνεχώς ότι η UOC είναι «εντελώς ανεξάρτητη» («de facto αυτοκέφαλη»), αλλά για κάποιο λόγο φοβούνται περισσότερο την έναρξη ισχύος του νόμου. Πιθανώς γνωρίζουν τι φοβούνται.
Διότι στην πραγματικότητα, κατά τη διάρκεια των δυόμισι ετών του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, η UOC δεν έχει υιοθετήσει ούτε ένα έγγραφο για την αποχώρησή της από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας (ROC MP), από την οποία εξαρτάται κανονικά και διοικητικά όλα αυτά τα χρόνια (από τη δημιουργία της το 1990).
Για όλες τις άλλες τοπικές Ορθόδοξες Εκκλησίες του κόσμου, η UOC δεν είναι μια ανεξάρτητη εκκλησία, αλλά μια κανονική δομική μονάδα εντός της ROC MP. Με αυτό το καθεστώς αναγνωρίζουν και δέχονται εκπροσώπους της UOC να συλλειτουργούν κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους στο εξωτερικό. Και πουθενά στις σχέσεις της με άλλες τοπικές Ορθόδοξες Εκκλησίες η UOC δεν δηλώνει ότι δεν έχει καμία σχέση με την ROC MP. Τέτοιες δηλώσεις γίνονται μόνο σε ένα εσωτερικό ακροατήριο εντός της Ουκρανίας, αλλά όχι στον έξω κόσμο.
Οι συνέπειες του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας: η κατεστραμμένη εκκλησία της Γέννησης της Υπεραγίας Θεοτόκου, χωριό Νοβοεκονομίτσνε, περιοχή Ντονέτσκ
Όπως εξηγούν ορισμένοι επίσκοποι της UOC σε ιδιωτικές συζητήσεις, αν τελικά εγκαταλείψουν την ROC MP, θα χάσουν την «κανονικότητά» τους και την αναγνώρισή τους από άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες. Στην πραγματικότητα, έχουν γίνει όμηροι του δικού τους «κανονικού μύθου», τον οποίο καλλιεργούσαν για πάνω από 30 χρόνια ανάμεσά τους σε αντιπαράθεση με την UOC-KP (Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Κιέβου) και την UAOC (Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία) και αργότερα την OCU (Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας), έχοντας αναθρέψει μια ολόκληρη γενιά πιστών και ιερέων να πιστεύουν ότι δεν μπορεί να υπάρξει «κανονική εκκλησία» στην Ουκρανία εκτός της ενότητας με την ROC MP.
Αυτό φαίνεται να έχει γίνει ένα είδος σύγχρονης λεγόμενης «εκκλησιολογίας» της UOC. Στην πραγματικότητα, ακόμη και το νέο Καταστατικό για τη διοίκηση της UOC βασίζεται σε αυτή την ιδέα, το οποίο στην πρώτη του παράγραφο παραπέμπει στην επιστολή του Πατριάρχη Μόσχας Αλέξιου Ρίντιγκερ του 1990 σχετικά με την αυτοδιοίκηση της UOC εντός της ROC MP, και το οποίο δηλώνει απερίφραστα ότι η UOC διατηρεί την ενότητά της με την παγκόσμια Ορθοδοξία αποκλειστικά μέσω της ROC MP.
Είναι αυτό το σημείο που έχει γίνει τροχοπέδη και αιτία αιτιάσεων κατά της UOC από πολλούς ιερείς και πιστούς της UOC, καθώς και από την κοινωνία, αλλά και από την κοινότητα των εμπειρογνωμόνων (θρησκειολόγων) και τις ουκρανικές κρατικές αρχές. Εξάλλου, στο πλαίσιο του βάναυσου επιθετικού πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, ο οποίος ευλογείται, εμπνέεται και υποστηρίζεται από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία με κάθε δυνατό τρόπο, το γεγονός ότι μια από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές οργανώσεις στην Ουκρανία διατηρεί μια τέτοια κανονική σύνδεση με ένα θρησκευτικό κέντρο στο επιτιθέμενο κράτος την καθιστά όμηρο της αντι-ουκρανικής πολιτικής και άβουλο συνεργό στις εγκληματικές της δραστηριότητες.
Είναι σαφές ότι σε περιόδους πολέμου, κάθε κράτος θα προσπαθήσει να εξουδετερώσει τέτοιες επιρροές από το επιτιθέμενο κράτος στον κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό τομέα. Δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά. Διότι πρόκειται για πόλεμο. Και δεν πρόκειται απλώς για ζήτημα ελευθερίας της συνείδησης, αλλά για ζήτημα εθνικής ασφάλειας σε καιρό πολέμου. Είναι θέμα σωτηρίας των ζωών εκατομμυρίων Ουκρανών πολιτών που σκοτώνονται καθημερινά από τα ρωσικά στρατεύματα.
Ειδικά όταν το επιτιθέμενο κράτος χρησιμοποιεί ενεργά τον θρησκευτικό παράγοντα και τη ρητορική στην αντι-ουκρανική προπαγάνδα του, δικαιολογώντας και «εξαγιάζοντας» ακόμη και τον πόλεμο εναντίον της Ουκρανίας.
Έτσι, είναι φυσικό ότι το κράτος στο πλαίσιο του πολέμου θέλει να λάβει από την UOC (η οποία πριν από το ξέσπασμα του πολέμου πλήρους κλίμακας ήταν μια ενιαία οντότητα με τη ROC MP) όχι μόνο στα λόγια αλλά και στην πράξη επιβεβαίωση και εγγυήσεις ότι δεν συνδέεται πλέον με κανέναν τρόπο με το Πατριαρχείο Μόσχας (MP).
Για τον σκοπό αυτό, στις αρχές του 2023, η ηγεσία της Κρατικής Υπηρεσίας Εθνοτικής Πολιτικής και Ελευθερίας της Συνείδησης (DESS) απέστειλε αίτημα προς τα διοικητικά όργανα της UOC να προσκομίσουν επίσημα έγγραφα που να επιβεβαιώνουν την αποχώρηση της UOC από τη ROC MP. Δυστυχώς, δεν παρασχέθηκαν τέτοια έγγραφα. Αυτό δεν συνέβη επειδή δεν υπάρχουν.
Ο Βλαντιμίρ Πούτιν συμμετέχει εξ αποστάσεως στο Παγκόσμιο Ρωσικό Λαϊκό Συμβούλιο, ακούγοντας την ομιλία του Πατριάρχη της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Κυρίλλου (κατά κόσμον, Βλαντιμίρ Γκουντιάεφ), ο οποίος διακηρύσσει τον «ιερό πόλεμο κατά της Δύσης». Σότσι, 28 Νοεμβρίου 2023
Πράξη αυτοκεφαλίας της UOC: πώς θα μπορούσε να γίνει;
Κατανοώντας τις προκλήσεις και τις απειλές που αντιμετωπίζει η UOC λόγω της έλλειψης τέτοιων εγγράφων, κατόπιν αιτήματος ομοφρόνων ιερέων και πιστών της UOC, τον Δεκέμβριο του 2022, ετοίμασα μια ανοικτή έκκληση προς τον Προκαθήμενο και τη Σύνοδο της UOC (πιο γνωστή ως «10 ερωτήσεις προς τη Σύνοδο της UOC») με αίτημα την υιοθέτηση ενός τέτοιου επίσημου εγγράφου για την απόσχιση της UOC από τη ROC MP.
Επιπλέον, κατόπιν αιτήματος των φίλων μου από την UOC, ανέπτυξα στη συνέχεια ένα σχέδιο μιας πιθανής Πράξης σχετικά με την απόσχιση της UOC από την ROC και την ανακήρυξη της αυτοκεφαλίας της. Το σχέδιο αυτό υποβλήθηκε προς συζήτηση τόσο σε ορισμένους από τους επισκόπους της UOC όσο και απευθείας στον Μητροπολίτη Ονούφριο. Δυστυχώς, η ιδέα της ανακήρυξης μιας τέτοιας Πράξης, όπως και πολλές άλλες προτάσεις, δεν υλοποιήθηκε.
Με βάση την απόφαση του Συμβουλίου της UOC στη Μονή του Αγίου Παντελεήμονος, στη Φεοφάνιγια, το Μάϊο του 2022, το εν λόγω σχέδιο πράξης πρότεινε να προβλεφθούν τα ακόλουθα συγκεκριμένα σημεία (που δημοσιεύονται για πρώτη φορά):
- Σύμφωνα με τις αποφάσεις της Συνόδου του Μαΐου στη Φεοφάνιγια, η UOC είναι μια πλήρως ανεξάρτητη και αυτοδιοικούμενη (αυτοκέφαλη) Εκκλησία και δεν συνδέεται πλέον διοικητικά, κανονικά ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο με το Πατριαρχείο Μόσχας.
- Η UOC έχει αποχωρήσει διοικητικά και κανονικά από τη ROC MP, οπότε οι αποφάσεις του Πατριάρχη, της Συνόδου και των Συμβουλίων της ROC MP δεν είναι σχετικές και δεν ισχύουν για την UOC.
- Ο Προκαθήμενος και άλλοι ιεράρχες της UOC δεν είναι πλέον μέλη της Συνόδου, των Επισκοπικών και Τοπικών Συμβουλίων, της Διασυνοδικής Συνέλευσης ή οποιουδήποτε άλλου εκκλησιαστικού κανονικού οργάνου, επιτροπής και τμήματος της ROC MP.
- Ο «Καταστατικός Χάρτης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας», ιδίως το τμήμα Χ, δεν ισχύει για την UOC. Η UOC, ως πλήρως ανεξάρτητη και αυτοδιοικούμενη Εκκλησία, διέπεται αποκλειστικά από το Καταστατικό για τη Διοίκηση της UOC.
- Η UOC αποκαθιστά την ευχαριστιακή κοινωνία με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, τις Ορθόδοξες Εκκλησίες της Κύπρου και της Ελλάδος και θεωρεί άκυρες τις αποφάσεις διακοπής της ευχαριστιακής κοινωνίας μαζί τους, που είχαν προηγουμένως επιβληθεί υπό την επιρροή της Μόσχας.
- Στις σχέσεις της με άλλες Τοπικές Ορθόδοξες Εκκλησίες, η UOC δεν εξαρτάται από τις πολιτικές και τις κατευθυντήριες γραμμές του Πατριαρχείου Μόσχας και άλλων εκκλησιών και θρησκευτικών κέντρων και διεξάγει ανεξάρτητα τις εξωτερικές εκκλησιαστικές δραστηριότητές της.
- Η Ιερά Σύνοδος της UOC καταδικάζει τις δηλώσεις του Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου που υποστηρίζουν και δικαιολογούν τον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, καθώς και τη φονταμενταλιστική ιδεολογία του «ρωσικού κόσμου» που προπαγανδίζει, η οποία από όλες τις ενδείξεις είναι αιρετική και ανορθόδοξη.
- Η Ιερά Σύνοδος της UOC δηλώνει για άλλη μια φορά την απερίφραστη υποστήριξή της στην εδαφική ακεραιότητα και την κρατική ανεξαρτησία της Ουκρανίας, καταδικάζει τον πόλεμο που εξαπέλυσε η Ρωσία εναντίον της Ουκρανίας, τις απόπειρες κατοχής και απόσπασης των ουκρανικών εδαφών (καθώς και των επισκοπών της UOC στα κατεχόμενα εδάφη) και καταδικάζει τα περιστατικά δωσιλογισμού και ευλογεί πλήρως το ποίμνιό της για την υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας και της κυριαρχίας της Πατρίδας μας – του κράτους της Ουκρανίας.
Αυτή θα μπορούσε να είναι η πράξη απόσχισης της UOC από την ROC-MP που προτείναμε.
Φαίνεται ότι θα ήταν ευκολότερο να υιοθετηθεί ένα τέτοιο έγγραφο και έτσι να εξαλειφθούν όλα τα ερωτήματα από την κοινωνία και το κράτος. Αλλά ούτε αυτό ούτε οποιοδήποτε άλλο έγγραφο υιοθετήθηκε από την UOC.
Ο Αρχιεπίσκοπος της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας-Πατριαρχείο Μόσχας Κλήμης μπροστά από το πορτρέτο του Μητροπολίτου Ονουφρίου
Η UOC δεν δέχεται τα αιτήματα των ιερέων της
Αντίθετα, η ηγεσία της UOC ξοδεύει πεισματικά πολύ χρόνο, προσπάθεια, ενέργεια και χρήματα σε διάφορες εκκλήσεις, άρθρα και ερμηνείες που δεν έχουν κανένα συγκεκριμένο στοιχείο για να αποδείξουν τη θέση τους. Η UOC έχει βρει τη θέληση και τους πόρους για να αμφισβητήσει τις ενέργειες του ουκρανικού κράτους χρησιμοποιώντας σημαίνουσες διεθνείς πλατφόρμες (κάτι που μερικές φορές μοιάζει με το να παίζει μαζί με την επιτιθέμενη χώρα σε περιόδους πολέμου), αλλά δεν έχει βρει την ευκαιρία (ή την επιθυμία;) να επιδείξει το νέο της καθεστώς «ανεξάρτητο από το Πατριαρχείο Μόσχας» σε άλλες Τοπικές Εκκλησίες.
Φαίνεται ότι ορισμένοι ιεράρχες, ακούγοντας καθημερινά τα προαναφερθέντα αιτήματα όχι μόνο από τις αρχές και την κοινωνία, αλλά και από τους ίδιους τους πιστούς και τους κληρικούς τους, αρνούνται να υιοθετήσουν ένα τέτοιο έγγραφο επί της αρχής, οδηγώντας σκόπιμα την UOC σε αδιέξοδο.
Εάν η Σύνοδος της UOC υιοθετούσε επίσημη πράξη για την εφαρμογή των αποφάσεων του Συμβουλίου της UOC στη Φεοφάνιγια, δηλώνοντας ότι η UOC αποχωρεί πλήρως από τη ROC MP, ο πρόσφατα υιοθετημένος νόμος δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να εφαρμοστεί στην UOC. Πράγματι, όπως έχουν επανειλημμένα εξηγήσει οι εμπνευστές του νομοσχεδίου, σε αυτό ακριβώς αποσκοπεί: να ενθαρρύνει την ηγεσία της UOC να υιοθετήσει επίσημα και ξεκάθαρα έγγραφα σχετικά με την πλήρη αποχώρηση από τη ROC MP και τη διακοπή των κανονικών δεσμών με αυτήν, και όχι να «απαγορεύσει την UOC».
Η ανακήρυξη τέτοιων Πράξεων είναι μια συνήθης διαδικασία στην παγκόσμια Ορθοδοξία για τη διαμόρφωση της δικής μας κατάστασης. Στην πρακτική της Εκκλησίας, κατά την απόκτηση της αυτοκεφαλίας, υιοθετήθηκαν Πράξεις διαφόρων μορφών. Υπάρχουν εκείνες που ανακηρύσσουν το νέο καθεστώς τους και εκείνες που απονέμουν το καθεστώς της αυτοκεφαλίας. Για παράδειγμα, οι αντίστοιχες Πράξεις ανακήρυξαν την αυτοκεφαλία της Πολωνικής και της Τσεχοσλοβακικής Εκκλησίας. Το κυριότερο είναι ότι η Πράξη διατυπώνει και ορίζει με σαφήνεια το συγκεκριμένο καθεστώς της Εκκλησίας, στο οποίο δεν θα υπήρχαν αξιώσεις από τις αρχές και την κοινωνία.
Χωρίς ένα τέτοιο επίσημο έγγραφο, όλη η συζήτηση στην UOC για «πλήρη ανεξαρτησία και αυτοτέλεια» είναι απλά λόγια που συνεχίζονται για πάνω από 30 χρόνια.
Οι εκπρόσωποι της UOC, αρνούμενοι την ανάγκη να της παραχωρηθεί πλήρης αυτοκεφαλία, έχουν επανειλημμένα δηλώσει πολύ πριν από το 2022 ότι ήδη «έχει de facto πραγματική αυτοκεφαλία» (δηλαδή το καθεστώς της διοικητικής αυτοδιαχείρισης στο σύστημα της ROC MP). Ως εκ τούτου, τέτοιες δηλώσεις μετά το ξέσπασμα ενός πολέμου μεγάλης κλίμακας δεν ήταν κάτι καινούργιο, γι’ αυτό και δεν είναι αξιόπιστες. Εξάλλου, δεν ήταν αληθινές.
Όσον αφορά τις τροποποιήσεις του καταστατικού της UOC τον Μάιο του 2022, αυτό από μόνο του καθορίζει μόνο μια ορισμένη κατάσταση. Η «εκκαθάριση» των «ενοχλητικών» φράσεων του Καταστατικού κατά τη διάρκεια του πολέμου σχετικά με τη σύνδεση με την εκκλησιαστική δομή στο επιτιθέμενο κράτος δεν αποτελεί ακόμη επιβεβαίωση της απουσίας μιας τέτοιας σύνδεσης.
Το ίδιο το καθεστώς της UOC εκτός της ROC-MP δεν έχει ποτέ ανακηρυχθεί ή κατοχυρωθεί. Αυτός είναι ο λόγος για όλες τις καταγγελίες. Προσπάθησαν να πουν το «α», αλλά ποτέ δεν είπαν το «β».
Από τις πρώτες κιόλας ημέρες του πολέμου πλήρους κλίμακας, μια ομάδα ιερέων και πιστών της UOC, στην οποία ανήκα, ξεκίνησε μια σειρά από εκκλήσεις προς τον Μητροπολίτη Ονούφριο ζητώντας τη ρήξη με το Πατριαρχείο Μόσχας.
Απροσδόκητα, αυτό εξελίχθηκε σε αυθόρμητο εκκλησιαστικό κίνημα, το οποίο οδήγησε στη σύγκληση του Συμβουλίου της UOC τον Μάιο του 2022. Ωστόσο, τα ημιτελή αποτελέσματά του και οι αποφάσεις του, οι οποίες γράφτηκαν σκόπιμα για να ικανοποιήσουν τόσο τη φιλοουκρανική όσο και τη φιλορωσική πτέρυγα και να ερμηνευθούν από τον καθένα, ανάλογα με την περαιτέρω πορεία των εχθροπραξιών πλήρους κλίμακας (ορισμένοι επίσκοποι περίμεναν για μεγάλο χρονικό διάστημα να δουν αν οι ρωσικές δυνάμεις κατοχής θα μπορούσαν να αποκτήσουν ερείσματα στα ουκρανικά εδάφη), οδήγησαν γρήγορα σε απογοήτευση και νέα ερωτήματα.
Διαδικαστικά, στη Σύνοδο του Μαΐου στη Φεοφάνιγια, έπρεπε πρώτα να εγκριθεί η σχετική Πράξη για την αποχώρηση της UOC από τη ROC MP, και μόνο στη συνέχεια, με αναφορά σε αυτήν, το Συμβούλιο έπρεπε να εγκρίνει το Καταστατικό. Αυτό, φυσικά, εάν η UOC ήθελε να αποκτήσει ένα πραγματικά ανεξάρτητο καθεστώς… Αυτό ήταν που πολλοί από εμάς ήλπιζαν. Αλλά αυτό δεν συνέβη.
Μια επιγραφή στη Λαύρα του Ποτσάεφ, την οποία διαχειρίζεται η UOC-MP
Η Έκκληση υπογράφηκε από περισσότερους από 300 ιερείς
Παρά αυτή την οργανωτική και διαδικαστική «τρύπα», αν θέλετε, μπορείτε πάντα να βρείτε τρόπους να διορθώσετε την κατάσταση. Ακόμα και αν η πράξη του Συμβουλίου δεν υιοθετήθηκε, η πράξη της Συνόδου, ως του διοικητικού οργάνου της UOC κατά τη διασυνοδική περίοδο, θα μπορούσε να υιοθετηθεί αργότερα, η οποία θα κατοχύρωνε τις αποφάσεις του Συμβουλίου στη Φεοφάνιγια.
Αυτό θα ήταν ένα επίσημο συνοδικό έγγραφο που θα είχε κανονική και νομική σημασία. Αλλά η UOC δεν διαθέτει ένα τέτοιο έγγραφο.
Οποιεσδήποτε άλλες επιστολές ή σχόλια, είτε από τον Μητροπολίτη Ονούφριο προς την DESS, είτε από τον Μητροπολίτη Μελέτιο, είτε από τον Μητροπολίτη Κλήμεντα, είτε από οποιονδήποτε άλλο επίσκοπο της UOC, χωρίς αντίστοιχη απόφαση από το ανώτατο διοικητικό όργανο της UOC, δεν αποτελούν επίσημα έγγραφα εκ μέρους ολόκληρης της Εκκλησίας. Δεν εκφράζουν την επίσημη θέση του συνόλου της UOC και μπορούν πάντα να ερμηνευθούν ως ιδιωτική γνώμη που δεν έχει καμία νομική συνέπεια.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, για να βοηθηθεί η ιεραρχία να διορθώσει αυτή την κατάσταση, προετοιμάστηκε και δημοσιεύθηκε στις αρχές Ιανουαρίου 2023 μια Έκκληση του κλήρου και των πιστών της UOC με δέκα ερωτήσεις προς τη Σύνοδο.
Τώρα μπορούμε να πούμε ανοιχτά ποιος ήταν ο συντάκτης του. Κατόπιν αιτήματος κάποιων ιερέων της UOC, ετοίμασα αυτό το κείμενο τον Δεκέμβριο του 2022, όταν δεν ήταν ακόμη σαφές σε όλους πόσο ριζικά άλλαζε η στάση της κοινωνίας και του κράτους απέναντι στις σχέσεις της UOC με τη ROC MP.
Η έκκληση αυτή υπογράφηκε από περισσότερους από 300 ιερείς και περισσότερους από 1.000 πιστούς της UOC. Φαινόταν να παρέχει μια καλή βάση για να χρησιμοποιηθεί ως ένα είδος «οδικού χάρτη» με βάση τη γνώμη του κλήρου και των πιστών και να ληφθούν οι κατάλληλες αποφάσεις (συμπεριλαμβανομένης της Πράξης Αποχώρησης από τη ROC MP) που θα απέτρεπαν την επικείμενη κρίση.
Ήταν μια ειλικρινής προσπάθεια να βοηθήσουμε την ιεραρχία της UOC να βρει από κοινού μια διέξοδο από την επικείμενη κρίση, επειδή ανησυχούσαμε για την τύχη της Εκκλησίας και δεν ήμασταν αδιάφοροι.
Αν η Σύνοδος είχε ανταποκριθεί επαρκώς στην έκκλησή μας, σήμερα δεν θα υπήρχε το πρόβλημα στο οποίο βρίσκεται η UOC.
Από την αρχή της εισβολής του ρωσικού στρατού στην Ουκρανία, ήταν σαφές ότι μπροστά στην πλήρους κλίμακας στρατιωτική επίθεση της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και την υποστήριξη της ROC MP σε αυτόν τον τρομερό πόλεμο, η εκκλησιαστική ζωή δεν μπορούσε πλέον να παραμείνει «όπως ήταν πριν». Είναι σαφές ότι το Πατριαρχείο Μόσχας δεν μπορεί πλέον να υπάρχει στην Ουκρανία με οποιαδήποτε μορφή, ακόμη και με κρυφό τρόπο. Και αυτό δεν αφορά την πίστη και την ελευθερία της συνείδησης.
Δυστυχώς, η Σύνοδος της UOC δεν έδωσε ποτέ απαντήσεις στις 10 ερωτήσεις μας. Η έκκληση περισσότερων από 300 ιερέων και περισσότερων από 1000 πιστών της UOC αγνοήθηκε. Δεν υποστήριξαν την ιδέα της ανακήρυξης της προαναφερθείσας Πράξης. Επιπλέον, όταν η αντιπροσωπεία των ιερέων που υπέγραψαν την πράξη πήγε στην κατοικία του Προκαθημένου της UOC, Μητροπολίτου Ονουφρίου, για να τον συναντήσει και να του μεταφέρει την αγωνία και τις προτάσεις τους, δεν τους εμφανίστηκε. Τους είπαν ότι δεν αισθανόταν καλά… Αντ’ αυτού, αντί απάντησης, ακολούθησαν σύντομα καταστολή, λασπολογία και «επιτίμια» στους πιο δυναμικούς ιερείς-υπογράφοντες της UOC και σε όλους όσοι συμμετείχαν στη δημιουργία της Έκκλησης.
Για πολλούς ιερείς και πιστούς της UOC, αυτά τα δυόμισι χρόνια ήταν μια περίοδος χαμένων ελπίδων και προσδοκιών.
Ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος (Γκουντιάεφ), αριστερά, και ο επικεφαλής της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριαρχείο Μόσχας) Μητροπολίτης Ονούφριος (Μπερεζόφσκι) στη Μόσχα, την 1η Φεβρουαρίου 2015, δηλαδή κατά τη διάρκεια του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, ο οποίος ξεκίνησε το 2014 με την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας και την «αυτονόμηση» τμημάτων των περιφερειών Ντόνετσκ και Λουχάνσκ.
Καταδίκη των ιερέων που υπογράφουν και πλήρης ατιμωρησία των δωσιλόγων κληρικών
Οι πεισματικές προσπάθειες της εκκλησιαστικής ηγεσίας να διατηρήσει το προηγούμενο «status quo» και την κρυφή κανονική υπαγωγή της UOC στη ROC MP μοιάζουν με εσκεμμένη αυτοκτονία υπό το πρόσχημα του ψεύτικου «μαρτυρίου». Αυτό προκάλεσε τεράστια απογοήτευση και εκροή πολλών πιστών από την UOC.
Προφανώς, είναι πιο σημαντικό για την ηγεσία της UOC να αισθάνεται τουλάχιστον κάποια εξωτερική αναγνώριση (έστω και ως κανονικό μέρος της ROC MP) από εκπροσώπους κάποιων άλλων Τοπικών Εκκλησιών (κυρίως φιλορωσικών) παρά να αναγνωρίζεται από την ίδια την κοινωνία και το κράτος της. Ωστόσο, η Εκκλησία υπάρχει για να υπηρετεί τον λαό της και όχι για εξωτερικές επαφές και σχέσεις. Αυτά τα (εξωτερικά) οφέλη απολαμβάνουν λίγοι στην UOC, ενώ χιλιάδες απλοί ιερείς αφήνονται στην τύχη τους και αναγκάζονται να υποφέρουν εξαιτίας της αβέβαιης πορείας της δικής τους ιεραρχίας.
Μια τέτοια στάση απέναντι στο ίδιο τους το ποίμνιο ανταποκρίνεται στα «κανονικά κριτήρια» που υποτίθεται ότι προσπαθούν να τηρούν; Το αιώνιο ερώτημα που είναι πρωταρχικό είναι «ο άνθρωπος για το Σάββατο ή το Σάββατο για τον άνθρωπο»…
Δυστυχώς, όσο συνεχίζεται ο πόλεμος, τόσο μειώνονται οι ελπίδες και οι αυταπάτες πολλών ιερέων και πιστών της UOC σχετικά με τη δυνατότητα ενός εποικοδομητικού διαλόγου στο εσωτερικό της εκκλησίας τους. Όσοι πιστοί ή ιερείς δεν φοβούνται να εκφράσουν τη διαφωνία τους με την τρέχουσα κατάσταση των πραγμάτων στην ίδια τους την εκκλησία συχνά ταπεινώνονται και στιγματίζονται ως «προδότες», «εκσυγχρονιστές» και «αιρετικοί». Τους δίνουν να καταλάβουν με κάθε δυνατό τρόπο ότι με τέτοιες απόψεις είναι «ξένοι» και «ανεπιθύμητοι» στην UOC. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για διωγμό, μόνο που είναι εσωτερικός.
Ασκείται πίεση στους φιλοουκρανούς ιερείς-υπογράφοντες και οι πιο δραστήριοι υπόκεινται σε παραδειγματική τιμωρία (απαγόρευση ιερωσύνης). Την ίδια στιγμή, δεν έχει υπάρξει ακόμη ούτε μία περίπτωση που να έχουν επιβληθεί οι ίδιες «απαγορεύσεις» σε εκείνους τους ιερείς που συνεχίζουν να μνημονεύουν τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο Γκουντιάεφ στους ναούς της UOC, ή που έχουν ανακοινώσει την αποχώρησή τους από την UOC και την υποταγή τους απευθείας στον Πατριάρχη και τη Σύνοδο της ROC MP (και πρόκειται για ολόκληρες επισκοπές με εκατοντάδες ενορίες και ιερείς στην κατεχόμενη Κριμαία, στα κατεχόμενα εδάφη του Ντονμπάς, στη Ζαπορίζια και στη Χερσώνα. Παρομοίως, ούτε ένας ιερέας ή επίσκοπος της UOC, ο οποίος συνεργάστηκε ανοιχτά με τις ρωσικές δυνάμεις κατοχής και ευλόγησε τις ρωσικές δυνάμεις κατοχής κατά τη διάρκεια της εισβολής στην Ουκρανία, δεν τιμωρήθηκε (αν και υπάρχουν πολλά τέτοια γεγονότα).
Είναι οδυνηρό να παρατηρεί κανείς πώς όλο και περισσότεροι επίσκοποι και ιερείς στην UOC καταλαμβάνονται από μια σεχταριστική αίσθηση του δικού τους «αλάθητου», δυσαρέσκεια για όλους γύρω τους και να τους βλέπουν ως «εχθρούς», μια χρόνια απροθυμία να ακούσουν ειλικρινή κριτική ή να δουν τον εαυτό τους εξωτερικά για να καταλάβουν γιατί οι άνθρωποι εγκαταλείπουν την UOC και είναι τόσο επικριτικοί απέναντί τους για την «κανονική σύνδεσή» τους με την ROC MP.
Υπάρχουν κάποιοι ικανοί ιερείς και επίσκοποι με τους οποίους μπορείς πραγματικά να μιλήσεις, αλλά δεν είναι πολλοί, και γενικά υπάρχει μια αυξανόμενη αίσθηση μιας ορισμένης συνολικής τάσης προς την περιθωριοποίηση και τη σεχταριστική αντίθεση προς το σύνολο της ουκρανικής κοινωνίας και του κράτους. Και, φυσικά, κάποια επιδεικτική υποκρισία. Ωστόσο, είναι λογικό να περιμένουμε κάτι άλλο από τη σεργιανική σχολή του Πατριαρχείου της Μόσχας;
Ζημιές που προκλήθηκαν από ρωσική πυραυλική επίθεση στον Καθεδρικό Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Οδησσό, στις 23 Ιουλίου 2023
Υπάρχει ακόμη μια ευκαιρία να απαλλαγούμε από την εξάρτηση από τη Μόσχα;
Φυσικά, ποτέ δεν είναι αργά για να διορθωθούν τα λάθη. Υπάρχει ακόμη μια ευκαιρία να απαλλαγούμε από την κανονική εξάρτηση από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία-Πατριαρχείο της Μόσχας.
Τουλάχιστον, σύμφωνα με τον ψηφισθέντα νόμο, υπάρχουν άλλοι εννέα μήνες για να γίνει αυτό.
Θα εκμεταλλευτεί την ευκαιρία αυτή η ηγεσία της UOC, η οποία εξακολουθεί να παραμένει σε κανονική ενότητα με το Πατριαρχείο Μόσχας; Θα ήθελα να το πιστέψω. Τουλάχιστον η τελευταία συνάντηση της ηγεσίας της UOC με την αντιπροσωπεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Κίεβο στις 23 Αυγούστου 2024, εμπνέει κάποια ελπίδα, αν και μάλλον εύθραυστη.
Παρ’ όλα αυτά, θέλω να πιστεύω ότι η ηγεσία της UOC θα επιλέξει τον δρόμο του διαλόγου και όχι της αντιπαράθεσης με την ίδια της την κοινωνία, η οποία υποφέρει από τον πόλεμο που εξαπέλυσε η Ρωσία και υποστηρίζεται και ευλογείται από την ROC MP. Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση σε αυτό. Πρέπει να υπάρξει ένας πραγματικός δρόμος πλήρους αυτοκεφαλίας από την ROC-MP, ένας δρόμος υπηρεσίας προς τον ίδιο της το λαό χωρίς να λαμβάνεται υπόψη τι λέει η Μόσχα γι’ αυτό.
Μέχρι στιγμής, αυτή η πιθανότητα παραμένει. Εάν οι ιεράρχες της UOC έχουν τη θέληση και την επιθυμία, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να διατηρηθεί τόσο η Εκκλησία όσο και η εμπιστοσύνη του λαού.
Σε αυτό ακριβώς αποσκοπούν οι πρόσφατες πρωτοβουλίες των ουκρανικών αρχών. Το επόμενο βήμα εναπόκειται στην ηγεσία της UOC, το οποίο θα έχει σχετικές συνέπειες για ολόκληρη την Εκκλησία. Εναπόκειται στην ηγεσία της UOC να καθορίσει ποιες θα είναι αυτές.
Αντί να καταλήξω, θα ήθελα να σας υπενθυμίσω για άλλη μια φορά την περσινή μας Έκκληση με 10 ερωτήματα προς τη Σύνοδο της UOC, η οποία εξακολουθεί να είναι σχετική για την UOC και η απάντηση στην οποία θα μπορούσε να αποτελέσει σανίδα σωτηρίας για το μέλλον της UOC.
Αλλά θα γίνει αυτό;
Υ.Γ. Φυσικά, ιδανικά, θα ήταν σωστό για την UOC να ακολουθήσει τον Τόμο του Οικουμενικού Πατριαρχείου για το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας στην Ουκρανία και να ξεκινήσει διάλογο με την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (OCU). Ωστόσο, αυτό αποτελεί επί του παρόντος σημαντικό πρόβλημα, καθώς οι επίσκοποι της UOC-MP δεν είναι έτοιμοι για διάλογο και ενότητα με την OCU για διάφορους λόγους. Ως εκ τούτου, το παρόν άρθρο δεν ασχολείται με το θέμα αυτό ως πακέτο με τα υπόλοιπα θέματα. Φαίνεται ότι, αρχικά, η UOC θα πρέπει να κάνει το πρώτο βήμα – να έρθει σε πλήρη ρήξη με το Πατριαρχείο Μόσχας, διότι στις συνθήκες πολέμου για την Ουκρανία δεν πρόκειται πλέον για τη θρησκεία και τους κανόνες. Το δεύτερο βήμα είναι η UOC να αποκαταστήσει την ευχαριστιακή ενότητα με τη Μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως και με τη μητρική της βοήθεια να αρχίσει διάλογο με την OCU. Δεν υπάρχει άλλη ρεαλιστική επιλογή ακόμη. Δυστυχώς, ακόμη και αυτό το σενάριο δεν έχει ακόμη υλοποιηθεί πλήρως. Και ενώ οι διαπραγματεύσεις συνεχίζονται, είναι δύσκολο να πούμε αν θα μπορέσει να υλοποιηθεί, καθώς εδώ τίθενται πολλοί αντικειμενικοί και υποκειμενικοί παράγοντες.
____________________
* Ο Δρ. Σέργιος Σουμίλο είναι Διδάκτωρ Ιστορίας, Διδάκτωρ Θεολογίας, Διευθυντής του Διεθνούς Ινστιτούτου Κληρονομιάς του Άθω, Επισκέπτης Ερευνητής στο Τμήμα Ιστορίας, Θρησκείας και Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Έξετερ (Ηνωμένο Βασίλειο), Ερευνητής στο Ινστιτούτο Ιστορίας της Ουκρανίας της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανίας.
