Η Εκκλησία στο Μαϊντάν: η δύναμη των κοινωνικών μετασχηματισμών
Ο επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Yale αρχιμανδρίτης Κύριλλος Γοβορούν αναλύει στο ΔΟΓΜΑ τα πραγματικά αίτια πίσω από την ανατροπή του καθεστώτος στην Ουκρανία και αναλύει τη στάση των Εκκλησιών απέναντι στα γεγονότα.
Αρχιμανδρίτης Γοβορούν Κυριλλος
Η Ουκρανική πολιτική και κοινωνική κρίση των τελευταίων μηνών είναι ένα φυσικό αποτέλεσμα του πολιτικού συστήματος που είχε δημιουργηθεί στην πλειονότητα των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Η κρίση αυτή δείχνει την ευπάθεια και ελαττωματικότητα του μετασοβιετικού πολιτικού μοντέλου.
Αυτό το μοντέλο είναι εκλεκτικό: από τη μία πλευρά διαθέτει τα στοιχεία της παλιάς κομμουνιστικής ιδεολογίας και των Σοβιετικών πολιτικών παραδόσεων, και από την άλλη πλευρά έχει υιοθετήσει πολλά στοιχεία από τα Δυτικά πολιτικά συστήματα.
Ωστόσο ο εκλεκτικισμός του μετασοβιετικού πολιτικού μοντέλου δεν σημαίνει ότι το μοντέλο αυτό είναι προσωρινό ή μεταβατικό. Έχει γίνει αυτάρκες. Είναι μάλλον όχι μετασοβιετικό πια, αλλά νεο-σοβιετικό. Αυτό το σύστημα φαίνεται να είναι πιο ευέλικτο από το παλιό Σοβιετικό: έχει μάθει να μιμείται και να προσποιείται ότι είναι διαφορετικό από αυτό που είναι.
Σε αντίθεση με το παλαιό Σοβιετικό σύστημα στο οποίο κυριαρχούσαν οι ιδεολογίες, το νεο-σοβιετικό σύστημα είναι μεταμοντέρνο. Παίζει με την ερμηνευτική των κοινώς αποδεκτών πολιτικών εννοιών και προσαρμόζει τη σημασιολογία τους στις σκοπιμότητές του. Για παράδειγμα, χρησιμοποιεί τις έννοιες της Δικαιοσύνης και δικαιωμάτων, αλλά υπονοεί κάτι διαφορετικό.
Πρόσφατα το σύστημα αυτό άρχισε να εκφράζεται με τη θρησκευτική γλώσσα, αλλά και εδώ παίζει με τα νοήματα. Με αυτό που λέει, υπονοεί κάτι διαφορετικό. Η νεο-σοβιετική ιδεολογία λειτουργεί πλέον ως μια πολιτική θρησκεία. Αυτή η νεο-σοβιετική πολιτική θρησκεία περιέχει τα χαρακτηριστικά στοιχεία της παλιάς Ρωσικής αυτοκρατορικής ιδεολογίας, του κομμουνισμού, συμπεριλαμβανομένου του Σταλινισμού, και του Ορθόδοξου Χριστιανισμού.
Το κράτος και οι Εκκλησίες στις μετα-σοβιετικές χώρες συνεργάζονται στενά προκειμένου να διαμορφώσουν ένα Πιστεύω αυτής της νέας πολιτικής θρησκείας. Αυτή η θρησκεία νομιμοποιεί τα υπάρχοντα καθεστώτα και προωθεί το νεο-σοβιετικό πολιτικό μοντέλο σε ολόκληρο τον λεγόμενο μετασοβιετικό χώρο.
Για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά τα προβλήματα του νεο-σοβιετικού πολιτικού μοντέλου, πρέπει κανείς να διακρίνει την αιτιολογία και τα συμπτώματα τους.
Οι πραγματικοί λόγοι των αποτυχιών του νεο-σοβιετικού πολιτικού συστήματος είναι η απληστία και η υπερηφάνεια των ηγεμόνων και η αποδοχή του πατερναλισμού από τους πολίτες. Τα υπόλοιπα είναι συμπτώματα, όπως η έλλειψη κοινής λογικής και της αξιοκρατίας, η αδικία, η διαφθορά, η απομίμηση και η χειραγώγηση, η οποία οδηγεί σε ολοκληρωτικές τάσεις και στο νεο-ιμπεριαλισμό.
Σε αντίθεση με τον παλαιό Σοβιετικό ολοκληρωτισμό όπου κυριαρχούσαν οι ιδεολογίες, ο νεο-σοβιετικός ολοκληρωτισμός είναι μεταμοντέρνος. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι είναι πιο ήπιος. Μπορεί να είναι ακόμα πιο καταπιεστικός και από τον παλαιού τύπου Σοβιετικό πρόγονό του, επειδή έχει γίνει πιο σύνθετος και πιο υποκριτικός.
Αυτό ακριβώς έγινε στην Ουκρανία επί της προεδρίας του Γιανουκόβιτς. Από το τέλος του περασμένου έτους η Ουκρανία αντιμετώπισε τέτοια σοβαρά εγκλήματα κατά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα οποία ήταν άγνωστα ακόμη κατά την τελευταία φάση της Σοβιετικής Ένωσης. Γύρο στους εκατό Ουκρανούς έδωσαν τη ζωή τους για την απελευθέρωση από τον ζυγό της εγκληματικής ομάδας του Γιανουκόβιτς. Χιλιάδες βασανίστηκαν, απήχθησαν ή εξαφανίστηκαν.
Οι διαμαρτυρίες των Ουκρανών κατά τις τελευταίες εβδομάδες του 2013 προκλήθηκαν από την άρνηση του Προέδρου Γιανουκόβιτς να υπογράψει την συμφωνία σύνδεσης ΕΕ-Ουκρανίας στη Σύνοδο Κορυφής του Ανατολικού Συνεταιρισμού στο Βίλνιους στις 28 – 29 Νοεμβρίου 2013. Η άρνηση αυτή δεν ήταν όμως ο πραγματικός λόγος για τις διαμαρτυρίες οι οποίες στην πραγματικότητα είχαν αναφλεχθεί από μία δραματική επιδείνωση των συμπτωμάτων των κοινωνικών ασθενειών που έχουμε αναφέρει προηγουμένως.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η Ουκρανία δεν είχε όλα αυτά τα συμπτώματα πριν ο Γιανουκόβιτς εκλεγεί πρόεδρος της χώρας. Η Ουκρανία τα κληρονόμησε από τη Σοβιετική Ένωση και δεν έκανε αρκετά για την εξουδετέρωση τους. Ιδιαίτερα τα τελευταία τέσσερα χρόνια τα συμπτώματα αυτά έγιναν ιδιαιτέρως έντονα. Το καθεστώς το οποίο κατέλαβε την εξουσία το 2010 υπήρξε ταυτόχρονα αυταρχικό και εγκληματικό. Εξελίχθηκε γρήγορα από μία τυπική μετα-σοβιετική κλεπτοκρατία σε ένα καθεστώς τρομοκρατικό, το οποίο πήρε τους δικούς του πολίτες ως ομήρους, τους βασάνισε και τους δολοφόνησε.
Αρχικά οι διαδηλώσεις στο Κίεβο είχαν μια ισχυρή ατζέντα υπέρ της Ε.Ε. Οι θέσεις αυτές έγιναν γνωστές ως Ευρωμαϊντάν. Ωστόσο οι διαδηλωτές δεν υποστήριζαν μόνο την Ευρωπαϊκή προοπτική της Ουκρανίας. Ήταν κάτι πολύ βαθύτερο και στην ουσία είχαν να κάνουν με τις βασικές αξίες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η κύρια ατζέντα του Μαϊντάν ήταν η προώθηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ως εκ τούτου ήταν λιγότερο ένα Ευρω-Μαϊντάν και περισσότερο ένα Μαϊνταν της Αξιοπρέπειας. Το Μαϊντάν επίσης συσσώρευσε τις διαμαρτυρίες ενάντια στην επιστροφή της Ουκρανίας στο Σοβιετικό παρελθόν. Ως εκ τούτου ήταν ένα φαινόμενο αντι-σοβιετικό ή μάλλον αντι-νεοσοβιετικό.
Στον πυρήνα της κοινωνικής σύγκρουσης που το Μαϊντάν ενσωμάτωσε, δεν ήταν τόσο πολύ μια ένταση μεταξύ του φιλοδυτικού και φιλορωσικού προσανατολισμού της χώρας, όπως αυτή εσφαλμένα παρουσιαζόταν σε πολλά Δυτικά μέσα ενημέρωσης, αλλά υπήρξε η ένταση μεταξύ εκείνων που είναι εναντίον και εκείνων που είναι υπέρ του νεο-σοβιετικού μοντέλου ανάπτυξης του Ουκρανικού έθνους. Ήταν στην πραγματικότητα μια σύγκρουση ανάμεσα σε δύο είδη της ιδιότητας του πολίτη: η μία που κλείνει περισσότερο προς την πατερναλισμό του Σοβιετικού τύπου, και η άλλη που σέβεται την ευθύνη και την αξιοπρέπεια του ανθρώπινου προσώπου.
Αυτοί οι δύο τύποι πολίτη μπορούν να βρεθούν στα δυτικά και στα ανατολικά μέρη της χώρας. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι ο πατερναλισμός του σοβιετικού τύπου είναι περισσότερο αποδεκτός στα ανατολικά και νότια μέρη της Ουκρανίας.
Ο φιλοευρωπαϊκός χαρακτήρας του Μαϊντάν σταδιακά μειώθηκε καθώς οι διαδηλωτές αντιλήφθηκαν ότι δεν θα υπήρχε μια ενεργή και ουσιαστική υποστήριξη για την μάχη τους από τη Δύση πέρα από τις κενές δηλώσεις. Αυτό άλλαξε, δυστυχώς, τον αρχικό ειρηνικό χαρακτήρα του Μαϊντάν. Πρωτίστως οι ουκρανικές διαμαρτυρίες ήταν μη βίαιες. Το Μαϊντάν στηριζόταν στην λογική Γκάντι όπου αποφευγόταν κάθε μορφή βίας. Οι διαδηλωτές όχι μόνο απέφευγαν τη βία μόνοι τους, αλλά επίσης προσπαθούσαν να αποτρέψουν κάθε πρόκληση προς τη βία από τις συμμορίες που στήριζαν το καθεστώς.
Γιατί το Μαϊντάν μετατράπηκε σε βίαιο; Φαίνεται πως δεν είχε άλλη επιλογή. Η εναλλακτική λύση θα ήταν μαζικές συλλήψεις και ο άγριος διωγμός εναντίον των διαδηλωτών. Όταν το κυβερνών Κόμμα των Περιφερειών μαζί με τους Κομμουνιστές ενέκριναν τους δικτατορικούς νόμους στις 16 Ιανουαρίου του 2014, οι διαδηλωτές αναγκάστηκαν να υπερασπιστούν τον εαυτόν τους. Η ανικανότητα των ηγετών της ουκρανικής αντιπολίτευσης, της ΕΕ και των ΗΠΑ να προσφέρουν μια ουσιαστική βοήθεια και να θεσπίσουν κυρώσεις κατά των πιο απεχθών μορφών του καθεστώτος εξανάγκασε το Μαϊντάν να αλλάξει τη συμπεριφορά του.
Η κλιμάκωση της βίας από το καθεστώς και η αναποφασιστικότητα της Δύσης θα μπορούσε να σκοτώσει τη διαμαρτυρία. Όμως έγινε το αντίθετο: η κοινότητα του Μαϊντάν βασίστηκε στον εαυτό της και σταδιακά άρχισε να απαλλάσσεται από τον πατερναλισμό. Το Μαϊντάν μετατράπηκε σε μια κοινότητα ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών που μάχονταν για την αξιοπρέπειά τους. Αυτοί οι πολίτες, έτοιμοι να χύσουν το αίμα τους για τις αρχές και τα πιστεύω τους, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη θεραπεία των νεο-σοβιετικών ασθενειών της ουκρανικής κοινωνίας και για την μετατροππή της σε μια κοινωνία υπεύθυνων πολιτών. Αν το Μαϊντάν καταφέρει να θεραπεύσει τις βασικές νόσους της κοινωνίας, τότε τα συμπτώματα θα μπορέσουν να ξεπεραστούν για πάντα.
Το Μαϊντάν επίσης έμαθε να εμπιστεύεται τον Θεό. Έδειξε μια έντονη θρησκευτικότητα. Οι ημέρες των διαδηλωτών άρχιζαν και έκλειναν με τις προσευχές. Όλος ο κόσμος στη πλατεία μαζί διάβαζε το Πάτερ Ημών και την Αγία Γραφή. Γι᾽ αυτό και ο ρόλος των Ουκρανικών Εκκλησιών στις διαδηλώσεις δεν ήταν περιφερειακός, αλλά κεντρικός. Ήταν ένα χαρακτηριστικό μάλλον της προ-μοντέρνας εποχής παρά της εποχής της εκκοσμίκευσης. Ο ρόλος αυτός αντικατοπτρίζει τον κατ᾽ εξοχήν θρησκευτικό χαρακτήρα της ουκρανικής κοινωνίας, η οποία έχει υψηλές προσδοκίες από τις Εκκλησίες δίνοντας βάση στις φωνές τους.
Ποιές είναι αυτές οι Εκκλησίες; Η μεγαλύτερη από αυτές είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (ΟΕΟ) σε κοινωνία με το Πατριαρχείο της Μόσχας. Αυτή είναι η μόνη Ουκρανική Εκκλησία που αναγνωρίζεται από τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες σε όλο τον κόσμο. Η δεύτερη μεγαλύτερη εκκλησία είναι το λεγόμενο Πατριαρχείο του Κιέβου (ΠΚ), το οποίο ιδρύθηκε το 1992. Η μικρότερη Εκκλησία είναι η «Ουκρανική Αυτοκέφαλoς Ορθόδοξη Εκκλησία» (OAOE) η οποία προέρχεται από τo Αυτοκέφαλo κίνημα που ξεκίνησε το 1918. Υπάρχει επίσης η Oυκρανική Έλληνο-Καθολική Εκκλησία (ΟΓΚΕ) η οποία είναι μια ουνίτικη Εκκλησία.
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών πριν από το Μαϊντάν ουδεμία από τις ουκρανικές Εκκλησίες απομακρύνθηκε από το κοινό νεο-σοβιετικό παράδειγμα που προϋπέθετε ιδιαίτερες σχέσεις με το κράτος, σε βάρος της σχέσης με την κοινωνία. Μερικές από αυτές τις Εκκλησίες ήταν περισσότερο ευθυγραμμισμένες με το κράτος, όπως η ΟΕΟ. Μερικές ήταν λιγότερο, όπως το ΠΚ, αλλά εξακολουθούσαν να ονειρεύονται μια στενότερη σχέση. Η Ουνίτικη Εκκλησία, η οποία σε σχέση με τις Ορθόδοξες Εκκλησίες προχώρησε περισσότερο στην κοινωνική διδασκαλία, προτιμούσε να μην ενοχλεί το κράτος με ηθικά διδάγματα. Η κατάσταση όμως άλλαξε με τις διαμαρτυρίες στο Μαϊντάν. Όλες οι Εκκλησίες κλήθηκαν να επανεξετάσουν τη θέση τους στο τρίγωνο «Εκκλησίας – Κράτους – Κοινωνίας», θέτοντας ως προτεραιότητα τη σχέση με την κοινωνία των πολιτών. Το έκαναν σε διαφορετικό βαθμό, όμως.
Την πιο ενεργή υποστήριξη στην κοινωνική αφύπνιση την έδειξε η Ουνίτικη Εκκλησία. Απ’ την άλλη, το «Πατριαρχείο του Κιέβου» αρχικά ήταν πιο διστακτικό στο να ευθυγραμμιστεί με τους διαδηλωτές, αλλά τελικά τους υποστήριξε σθεναρά. Η ΟΕΟ προσπάθησε να κρατήσει ουδετερότητα. Υπήρχαν ιεράρχες και ιερείς αυτής της Εκκλησίας που υποστήριξαν ανοιχτά το καθεστώς του Γιανουκόβιτς. Υπήρχαν επίσης ιερείς της Εκκλησίας αυτής, που κράτησαν στάση υπέρ του Μαϊντάν.
Οι Ουκρανικές Εκκλησίες στην αρχή των διαδηλώσεων δεν ανταποκρίθηκαν στις προσδοκίες της αφύπνισης της κοινωνίας των πολιτών. Το Μαϊντάν έθεσε σε εφαρμογή ένα ηθικό κώδικα που οι Ουκρανικές Εκκλησίες έπρεπε να διατηρούν, αλλά απέτυχαν να το κάνουν κατά τη διάρκεια του σχηματισμού του πολιτικού καθεστώτος του Γιανουκόβιτς.
Όλοι τους περισσότερο ή λιγότερο συνεργάζονταν με το καθεστώς. Όλοι τους «αρρώστησαν» από τις ίδιες κοινωνικές ασθένειες από τις οποίες πάσχουν οι νεο-σοβιετικές κοινωνίες. Σχεδόν όλα τα συμπτώματα των ασθενειών σε αυτές τις κοινωνίες μπορούν να βρεθούν στις Εκκλησίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, μερικές φορές μάλιστα σε ακόμα πιο οξείες μορφές. Έτσι μπορεί κανείς να παρατηρήσει μέσα σε αυτές τις Εκκλησίες και στη δημόσια εμφάνισή τους την έλλειψη κοινής λογικής, αξιοκρατίας και δικαιοσύνης.
Πολλοί ηγέτες των εν λόγω Εκκλησιών εξακολουθούν να πιστεύουν στη χειραγώγηση και τις πολιτικές μεθοδεύσεις τις οποίες μάλιστα χρησιμοποιούν ευρέως. Επίσης στις ιεραποστολικές προσπάθειές τους και στην επίτευξη άλλων θρησκευτικών στόχων στηρίζονται κατά μεγάλο βαθμό στην καταπιεστική εξουσία του κράτους. Δεν διστάζουν να ομολογούν ότι ο εξαναγκασμός, είναι ο μόνος νόμιμος τρόπος συμπεριφοράς της Εκκλησίας στην κοινωνία.
Οι Εκκλησίες στην πλειονότητά τους, αδυνατούν να μαρτυρήσουν εναντίον της απληστίας και της υπερηφάνειας των νεο-σοβιετικών ηγετών. Επιπλέον ενθαρρύνουν αυτή την υπερηφάνεια με την υποστήριξη του νεο-ιμπεριαλισμού. Με την ενεργητική ή παθητική συναίνεση με τις κακίες των νεο-σοβιετικών κοινωνιών, οι Εκκλησίες στην πραγματικότητα τους νομιμοποιπούν. Κακίες γίνονται ευλογημένες, μετονομάζονται σε κοινωνικές αρετές και παρουσιάζονται ως εθνικές παραδόσεις.
Το μοντέλο της πολιτικής συμπεριφοράς των Εκκλησιών στις μετα-σοβιετικές χώρες είναι τυπολογικά όμοιο με την περίπτωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδος κατά την περίοδο της στρατιωτικής χούντας (1967-1974). Υπάρχουν εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ του καθεστώτος του Γιανουκόβιτς στην Ουκρανία και της στρατιωτικής χούντας στην Ελλάδα, ιδίως όσον αφορά σχέσεις Εκκλησίας-Κράτους. Τα κίνητρα των δύο καθεστώτων ήταν διαφορετικά, αλλά οι μέθοδοι για την ίδρυση δικτατορίας παρόμοιες. Με τον ίδιο τρόπο σφετερίστηκαν εξουσία, άλλαξαν το Σύνταγμα, υπέταξαν τα δικαστήρια, χρησιμοποίησαν κατασταλτικά μέσα κατά των διαφωνούντων «εν ονόματι του νόμου», και καθιέρωσαν τον αυταρχισμό.
Μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή ομοιότητα είναι ότι η Χούντα τελείωσε μετά την επανάσταση των φοιτητών στο Πολυτεχνείο τον Νοέμβριο του 1973. Το Μαϊντάν ήρθε στην ενεργό του φάση αφού οι φοιτητές του Κιέβου είχαν ξυλοκοπηθεί τη νύχτα της 30 του Νοέμβρη 2013, ακριβώς σαράντα χρόνια αργότερα.
Όσο η ελληνική Χούντα τόσο η κυβέρνηση του Γιανουκόβιτς δήλωσαν ότι είναι κοντά στην Εκκλησία και ότι προστατεύουν τα συμφέροντά της. Και οι δύο όμως παραβίασαν τους βασικούς κανόνες της Εκκλησίας. Έτσι η Χούντα ανάγκασε την παραίτηση του Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Β᾽ και προώθησε αντί αυτού τον αρχιμανδρίτη Ιερώνυμο. Αντικατέστησε την κανονική Σύνοδο της Εκκλησίας με την αντικανονική «Ιερὰ Σύνοδο Αριστίνδην». Κάτι παρόμοιο έπραξε και το Ουκρανικό καθεστώς.
Ήδη στην πρώτη προεδρική εκστρατεία του το 2004, την οποία έχασε ως αποτέλεσμα της Πορτοκαλί Επανάστασης, ο Γιανουκόβιτς επικαλέστηκε την υποστήριξη της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (του Πατριαρχείου της Μόσχας). Η Εκκλησία στη συνέχεια συμμετείχε ενεργά στην προεδρική εκστρατεία του. Όταν αυτός τελικά κέρδισε τις προεδρικές εκλογές το 2009, υποστήριξε την ΟΕΟ… τουλάχιστον στα λόγια. Το 2012 όμως, όταν ξεκίνησε την ανεπίσημη εκστρατεία για την επανεκλογή του το 2015, ο Γιανουκόβιτς άρχισε να παρεμβαίνει στις υποθέσεις της ΟΕΟ, προφανώς με σκοπό να εξασφαλίσει τη στήριξη της Εκκλησίας το 2015. Η πίεσή του δεν ήταν εμφανής, αλλά ήταν έντονη. Από τον Απρίλιο του 2012 ο Γιανουκόβιτς αποφάσισε να αντικαταστήσει τον Προκαθήμενο της Εκκλησίας τον Μητροπολίτη Βολοντίμιρ Σαμποντάν με τον δικό του υποψήφιο. Ευτυχώς ο Μητροπολίτης Βολοντίμιρ δεν υπέκυψε στην πίεση του Προέδρου και παρά τα προβλήματα υγείας του διατήρησε τη θέση του.
Εκτός από αυτό ο Γιανουκόβιτς διόρισε έναν ολιγάρχη ο οποίος υπηρέτησε ως «επόπτης» της Εκκλησίας από την μεριά του καθεστώτος. Τέτοιοι ανεπίσημοι παρατηρητές ορίζονταν από το καθεστώς και σε άλλους τομείς της ουκρανικής κοινωνίας και οικονομίας. Ήταν πιστοί προσωπικά στον Πρόεδρο και ήταν αυτοί που είχαν την πραγματική εξουσία σε σχέση με τους επίσημους αντιπροσώπους του κράτους. Πρόκειται για ένα μοντέλο της μαφίας. Ο Γιανουκόβιτς εφάρμοζε αυτό το μοντέλο και στην ΟΕΟ η οποία έγινε ελεγχόμενη από έναν επιχειρηματία ο οποίος ήταν πιστός μόνο σε εκείνον. Αυτό το άτομο συχνά αναμειγνυόταν στις υποθέσεις της Εκκλησίας. Οι δραστηριότητές του παραβίαζαν τους εσωτερικούς κανονισμούς της Εκκλησίας και την ελευθερία της.
Το Μαϊντάν έγινε μια απροσδόκητη πρόκληση για τις Εκκλησίες στην Ουκρανία. Είχαν μια επιλογή είτε να συμφωνήσουν με την «έκτρωση» της αναδυόμενης κοινωνίας των πολιτών που επιχειρήθηκε από το καθεστώς, ή να διευκολύνουν την «γέννα» της. Ευτυχώς, επέλεξαν το δεύτερο. Έτσι η κοινωνία των πολιτών στην Ουκρανία γεννιέται με τις Εκκλησίες παρούσες. Το γεγονός αυτό καθιστά την Ουκρανία σπάνια περίπτωση ανάμεσα σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπου η κοινωνία των πολιτών έπρεπε να παλέψει με την Εκκλησία προκειμένου να επιβιώσει. Η Ουκρανία είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα του εποικοδομητικού ρόλου της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην μεταμόρφωση μιας μετα-ολοκληρωτικής κοινωνίας προς την ελευθερία.
*Ο Αρχιμανδρίτης Κύριλλος Γοβορούν είναιεπιστημονικός συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο του Yale
