Το Καθολικό της Μονής, δηλαδή ο Ναός είναι μέσα σε μια σπηλιά, γι’αυτό πήρε το όνομα Σπηλιανή. Κατά την παράδοση, το 1400 μ.Χ., ένας γεωργός βρήκε μια μικρή εικόνα της Παναγίας, την οποία και μετέφερε στο Ναό της Παναγίας της Ποταμίτισσας.
Μετά από κάποιες ημέρες η εικόνα εξαφανίστηκε για να βρεθεί στη συνέχεια μέσα σε μια σπηλιά, στην κορυφή ενός μεγάλου βράχου. Έτσι οι κάτοικοι αποφάσισαν να χτίσουν στη σπηλιά μια εκκλησία και να τοποθετήσουν την εικόνα μέσα σε αυτή. Η περιοχή που βρέθηκε, αρχικά, η εικόνα από το γεωργό λέγεται μέχρι και σήμερα «βρετού».
Για να φτάσετε στην Ιερή Σπηλιά θα πρέπει να ανεβείτε 130 σκαλοπάτια. Η πρόσβαση γίνεται από τον κεντρικό δρόμο, στην περιοχή Λαγκαδιού, στο Μανδράκι, κοντά στο Ναό της Ποταμίτισσας. Ο κυρίως Ναός είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και το παρεκκλήσι, που βρίσκεται δεξιά, στον Άγιο Χαράλαμπο. Θα δείτε το ξυλόγλυπτο τέμπλο (1725) με τις εικόνες του Χριστού, της Θεοτόκου με το Βρέφος, της Κοίμησης της Θεοτόκου και του Αγίου Χαραλάμπους.
Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, είναι επενδυμένη με ασήμι και έχει δυο όψεις. Στο ένα μέρος είναι η Παναγία που κρατάει το Χριστό και στο άλλο εικονίζεται ο Άγιος Νικόλαος. Είναι φιλοτεχνημένη με την τεχνοτροπία της ρώσικης σχολής και στο αριστερό χέρι της Παναγίας βρίσκεται ζωγραφισμένη, η μικρή εικόνα που είχε ανακαλυφθεί από το βοσκό.
Γιορτάζει στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στις 15 Αυγούστου, με πλήθος κόσμου να συρρέει στο μοναστήρι. Είναι η μεγαλύτερη γιορτή της Νισύρου και γίνεται στο Μανδράκι. Ο εορτασμός ξεκινάει από την παραμονή, 14 Αυγούστου και κορυφώνεται στις 15 Αυγούστου, ανήμερα της γιορτής. Το πανηγύρι στήνεται στην κεντρική πλατεία, την πλατεία Ηλικιωμένης όπως λέγεται και συγκεκριμένα στο προαύλιο του Ζησιμοπούλειου Θεάτρου.
Η μουσική είναι ζωντανή και παίζουν ντόπιοι μουσικοί που κρατούν τα παραδοσιακά όργανα της Νισύρου, το βιολί, το σαντούρι και το λαούτο. Ο χορός κρατάει μέχρι το πρωί και θα δείτε, τους κατοίκους της Νισύρους, να χορεύουν με τις παραδοσιακές φορεσιές του νησιού, με τη βράκα οι άντρες και με το κεντητό πουκάμισο οι γυναίκες. Προσφέρεται σε όλους τους επισκέπτες, κοκκινιστά ρεβίθια, λόγω νηστείας, σαλάτα και ψωμί.
Τα πλοία της γραμμής, όταν φτάνουν στο λιμάνι γεμάτα προσκυνητές από τα Δωδεκάνησα, συνηθίζουν να σφυρίζουν κάτω από το βράχο του μοναστηριού, ως ένδειξη σεβασμού στην Παναγία και σε ανταπόδοση στο χαιρετισμό, οι ντόπιοι χτυπούν τις καμπάνες της Μονής. Το μοναστήρι της Παναγίας Σπηλιανής είναι αντρικό και εκτός από τις 15 Αυγούστου γιορτάζει και στις 10 Φεβρουαρίου, στη μνήμη του Αγίου Χαραλάμπους.
Διαβάστε επίσης: Αυτή είναι η «ξανθιά» καλόγρια που προκαλεί δέος στους Τούρκους!