Η Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη
Αφιέρωμα στην Κιβωτό της Ορθοδοξίας
Γράφει η Βιργινία Χαμουδοπούλου-Κωνσταντινίδου, Ιστορικός
1η Ενότητα
Στο Εδιρνεκαπί, εντός των ιστορικών τειχών της ΚΠόλεως, βρίσκεται η “Μονή της Χώρας”, το Καχριέ ή Καριγιέ Τζαμί. Η ονομασία “χώρα” σημαίνει “περίχωρα”, “εξοχική περιοχή”. Στη θέση αυτή υπήρξε επί Κωνσταντίνου Α´ (324-337) ένας Ναός που τότε ήταν έξω από τα τείχη της Πόλης· ήταν ο Ναός «του Αγίου Σωτήρος εν τη Χώρα». Ο Θεοδόσιος Β´ έκτισε νέα τείχη, τα οποία συμπεριέλαβαν τη Μονή. Στον προϋπάρχοντα Ναό ο Ιουστινιανός Α´ έκτισε εκκλησία με τρούλλο, η οποία σχεδόν καταστράφηκε κατά την Εικονομαχία.
Ο κεντρικός Ναός πήρε την οριστική μορφή του στην περίοδο της βασιλείας των Κομνηνών (1081-1185), κατά τη δυναστεία των οποίων κτίστηκαν μοναστήρια και εκκλησίες, οι οποίες φανερώνουν την υψηλότερη ως τότε αρχιτεκτονική τέχνη της Βασιλεύουσας, υπόδειγμα για άλλες, ακόμα και επαρχιακές κατασκευές. Η Μαρία Δούκενα, πεθερά του Αλεξίου Α´ Κομνηνού (1081-1118), φρόντισε να κτιστεί η Εκκλησία της Μονής της Χώρας από την αρχή. Εκεί τελούνταν αποκλειστικά ορισμένες λειτουργίες, για τις οποίες συγκεντρώνονταν πολλοί πιστοί. Κατά τη διάρκεια της διοικήσεως της ΚΠόλεως από τους Φράγκους (1204-1261), η Μονή έπαθε και πάλι ζημιές, λόγω αδιαφορίας και αμέλειας.
Η Εκκλησία της Μ.τ.Χ. άρχισε να ζει την πιο λαμπρή εποχή της επί του Ανδρονίκου Β´ Παλαιολόγου (1282-1328), όταν ο χαρισματικός φιλόσοφος και συγγραφέας Θεόδωρος Μετοχίτης (1260-1332) συνέβαλε ουσιαστικά στην πλούσια διακόσμηση, με μωσαϊκά και τοιχογραφίες, του Εσωνάρθηκα και του Εξωνάρθηκα, όπως και του στενόμακρου Παρεκκλησίου στο νότιο μέρος του Ναού, όπου θάβονταν μέλη βασιλικών οικογενειών. Ο Θ. Μετοχίτης κληροδότησε επίσης στη Μονή σημαντικά περιουσιακά στοιχεία, έκτισε νοσοκομείο και προσέφερε πολλά βιβλία, τα οποία προσείλκυαν πολλούς λογίους της εποχής εκείνης. Άλλωστε είναι εκείνος στον οποίο κυρίως οφείλεται ο παγκόσμιος θαυμασμός για την ποικιλία των θεμάτων και την άρτια καλλιτεχνική εκτέλεση των ψηφιδωτών και τοιχογραφιών στους δύο νάρθηκες και στο Παρεκκλήσιο της Εκκλησίας της Μονής της Χώρας.
Ο Θ. Μετοχίτης θεωρείται ως ο μεγαλύτερος πρόδρομος της ανθρωπιστικής Αναγεννήσεως στη Δύση τον 15ο αι., διότι το συγγραφικό του έργο συνδυάζει βαθιά εμβάθυνση στο έργο του Πλάτωνα και κυρίως του Αριστοτέλη, επισημαίνοντας συγχρόνως εκείνες τις θέσεις του Αριστοτέλη που έρχονται σε αντίθεση με το χριστιανικό δόγμα. Είναι ένας από τους κύριους εκπροσώπους της πνευματικής ανόδου των Βυζαντινών κατά τον 14ο αι., σε αντίθεση με τους δυναστικούς προβληματισμούς των Παλαιολόγων αυτής της εποχής.
Ωστόσο ο Μετοχίτης, προσκείμενος στον Ανδρόνικο Β´, τιμήθηκε με σπουδαία δημόσια αξιώματα φθάνοντας στο ανώτατο αξίωμα του «Λογοθέτη του Γενικού», τον υψηλότερο τίτλο στη Βυζαντινή διοίκηση (1304-1321). Στη διάρκεια της ζωής του ο Μετοχίτης είχε έντονη τη συναίσθηση του χρέους του προς την Πολιτεία και τον πολιτισμό της, που κινδύνευε από Εσωτερικούς και Εξωτερικούς εχθρούς. Από την άλλη πλευρά μόνιμη ανησυχία του ήταν, ότι η δημόσια δράση του τον άφηνε έξω από τον θεωρητικό-συγγραφικό του βίο. Ασχολήθηκε επίσης με την Αστρονομία φημιζόμενος για τους ακριβείς υπολογισμούς του αναφορικά με τις εκλείψεις του Ηλίου και της Σελήνης.
Γενικά σε όλο το συγγραφικό έργο του Μετοχίτη εντυπωσιάζει η πολυμάθεια και η ακρίβεια των κρίσεών του με πρωτοποριακές, για την εποχή του κρίσεις, αλλά και για τον θερμό ανθρώπινο τόνο του.
Στο θεολογικό του έργο είναι φανερός ο σεβασμός και η ευαισθησία του στη διδασκαλία της Ορθοδοξίας. Μπροστά στο μυστήριο της θείας Αποκαλύψεως, που υπερβαίνει την ανθρώπινη νόηση, ο Μετοχίτης αισθανόταν δέος γι᾽ αυτό και αμφισβητούσε τον χαρακτήρα της Θεολογίας ως επιστήμης.
Στον Εσωνάρθηκα της Εκκλησίας της Μονής υπάρχει λαμπρό ψηφιδωτό, όπου σε χρυσό βάθος ο Χριστός ένθρονος ευλογεί κρατώντας στο αριστερό χέρι το Ευαγγέλιο, ενώ δεξιά Του ο Μετοχίτης, ντυμένος με τη στολή του αξιώματός του, γονυπετής, με φανερή την ταπείνωση στο πρόσωπό του, προσφέρει στον Κύριο μακέτα της Εκκλησίας. Πίσω από τον Μετοχίτη υπάρχει επιγραφή «Ο κτήτωρ και λογοθέτης του γενικού Θεόδωρος Μετοχίτης». Πάνω δεξιά από το κεφάλι του Χριστού η επιγραφή «ΙC ΧC» (Ιησούς Χριστός) και αριστερά «η Χώρα των ζώντων». Σε άλλο ψηφιδωτό η Παναγία χαρακτηρίζεται ως «Χώρα του Αχωρήτου», καθώς είναι «η τον αχώρητον Θεόν εν γαστρί χωρήσασα και χαράν τω κόσμω κυήσασα».
Πριν προχωρήσουμε στην περιγραφή ορισμένων ψηφιδωτών και τοιχογραφιών, θα ολοκληρώσουμε το μικρό ιστορικό της Μονής της Χώρας μετά την Άλωση της Βασιλεύουσας από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Μετά την Άλωση το 1453 η Εκκλησία λειτούργησε κανονικά. Αλλά τό 1511 μετατράπηκε σε τζαμί από τον Βεζύρη του Σουλτάνου Μπεγκαζίτ Β´ (1481-1512). Τότε δεν πείραξαν τα ψηφιδωτά και τις νωπογραφίες. Μόνο ορισμένα σημεία, που θεωρήθηκε απαραίτητο, τα κάλυψαν με άσπρισμα ή ξύλινα καφασωτά. Η Μονή της Χώρας λειτούργησε ως Τζαμί 434 χρόνια. Το 1945 μετατράπηκε σε Μουσείο, ως μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Μετά τα έργα των ετών 1948-1958, που ανέλαβε το Αμερικάνικο Βυζαντινό Ινστιτούτο, επί κεφαλής του P. Underwood, αποκαλύφθηκαν όλα τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες και έγιναν σχετικές εργασίες επισκευής.
Λειτούργησε ως Μουσείο έως την 21η/8/2020, οπότε βγήκε το Προεδρικό Διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο η Μονή της Χώρας θα λειτουργούσε μελλοντικά ως τέμενος. Η ιστοσελίδα TRT δημοσίευσε επίσημα αυτήν την είδηση στις 6/5/2024. Την είδηση αυτή την περιμέναμε από καιρό, όταν είχαν ήδη αρχίσει οι γνωστές από την Αγία Σοφία αλλαγές για τη μετατροπή αυτή. Σύμφωνα με πληροφορίες ψηφιδωτά με τον Χριστό και την Παναγία, στα πάθη και τον βίο των Οποίων αναφέρονται πολλές απεικονίσεις, καλύφθηκαν ήδη με κουρτίνες.
Τα ψηφιδωτά στο Καθολικό της Μονής της Χώρας
Η μνημειώδης ζωγραφική των Βυζαντινών μεταχειρίζεται δύο κυρίως τεχνικά συστήματα: το μωσαϊκό και τη νωπογραφία, που με τα υλικά τους και τον τρόπο που τα κατεργάζονται συμβάλλουν στην έξαρση του Υψηλού στην Αγιογραφία. Τα μωσαϊκά κατασκευάζονταν με μικρούς κύβους γυάλινους ή πέτρινους, τις ψηφίδες, που συνήθως βυθίζονταν στο κονίαμα, αφού είχαν κολληθεί ανάποδα σ᾽ ένα πανί, όπου ήταν σχεδιασμένο το έργο. Το πανί αφαιρείτο κατόπιν. Οι ψηφίδες ήταν χρωματισμένες με διάφορα μεταλλικά οξείδια· λεπτά φύλλα ασήμι είτε χρυσάφι χρωμάτιζαν ανάλογα τις ψηφίδες, που τις μεταχειρίζονταν για ένα λαμπερό φόντο.
Το μεγάλο προσόν των μωσαϊκών είναι ότι μας παρέχουν μία ανεξίτηλη, για αιώνες, ζωγραφική, στις επίπεδες, αλλά και στις καμπύλες επιφάνειες των τοίχων. Έτσι η πολύχρωμη και στίλβουσα ορθομαρμάρωση των κατακόρυφων εσωτερικών τοίχων, στο Καθολικό της Μονής της Χώρας, έχει την αντάξια συνέχειά της στα τόξα, στους θόλους και στους τρούλλους, αφού το υλικό των ψηφιδωτών είναι πολύχρωμο αντανακλώντας το φως, που προσφέρει σε όλο το χώρο μία λαμπρή αίγλη. Τα μάρμαρα είναι πολύτιμα, διότι είναι παλιά και σχηματίζουν πολύχρωμα και περίτεχνα σχέδια, όπως και στην Αγία Σοφία. Στη Μονή της Χώρας υπάρχουν ψηφιδωτά στις καμπύλες επιφάνειες και στους δύο νάρθηκες.
Η λάμψη των μαρμάρων και των ψηφιδωτών συμβάλλει στη βίωση του Υψηλού και στην εντύπωση του απείρου, προκαλώντας μία μορφή έκστασης στο θεατή τους. Η αριστουργηματική διακόσμηση στο Καθολικό της Μονής της Χώρας είναι αποτέλεσμα της υψηλής έκφρασης θεολογικών, ποιητικών και αισθητικών αναζητήσεων κατά τον 14ο αι., εποχή της “Παλαιολόγειας Πνευματικής Αναγεννήσεως”.
Ειδικότερα, το καλλιτεχνικό έργο του Θεόδ. Μετοχίτη προεικονίζει την Αναγέννηση του 15ου και 16ου αι., αλλά και την από τη Θεία Πρόνοια προετοιμασία του Γένους μας για την επιβίωσή του στη μακραίωνη από τους Οθωμανούς δουλεία του. Στην πνευματική Αναγέννηση του Βυζαντίου τον 14ο αι. υπάρχουν πολλά ονόματα Ελλήνων Φιλοσόφων και Θεολόγων, το έργο των οποίων όπλισε αργότερα τους Έλληνες “ραγιάδες”, αλλά δεν είναι του παρόντος η αναφορά μας και στους άλλους σοφούς της πολυτάραχης, στρατιωτικά και πολιτικά, εποχής των Παλαιολόγων.
Το πλήθος των ψηφιδωτών (πάνω από 50) και νωπογραφιών του Καθολικού της Μ.τ.Χ. θα λέγαμε ότι αποτελεί μία μοναδική έκθεση ζωγραφικής του 14ου αι. Τα ψηφιδωτά του Εξωνάρθηκα εικονίζουν σκηνές από τη ζωή και τα θαύματα του Χριστού. Στον Εσωνάρθηκα εικονίζονται σκηνές της ζωής της Παναγίας από τη μικρή της ηλικία.
Άγνωστοι παραμένουν πολλοί ζωγράφοι της Μ.τ.Χ., τους οποίους χαρακτηρίζει έντονη ευαισθησία, τρυφερότητα και ανθρωπιά.
Το ακανόνιστο σχήμα του Ναού δεν ανήκει στους γνωστούς Βυζαντινούς ρυθμούς. Ο κεντρικός Ναός (10,5×15 μ.) έχει μία αψίδα Ιερού Βήματος και δύο μικρότερες αψίδες στα πλάγια. Στο κέντρο ο τρούλλος στηρίζεται σε τέσσερις πεσσούς. Επίσης, ο Εσωνάρθηκας συνεχίζεται νότια και ενώνεται με το Παρεκκλήσιο.
Τα ψηφιδωτά του Εξωνάρθηκα
Πάνω από την πύλη που οδηγεί στον Εσωνάρθηκα εικονίζεται ο Παντοκράτορας Χριστός, ο Οποίος ευλογεί με το δεξί χέρι κρατώντας στο αριστερό χέρι χρυσοποίκιλτο Ευαγγέλιο. Γύρω Του η γνωστή από άλλο ψηφιδωτό επιγραφή: «Ιησούς Χριστός η Χώρα των ζώντων». Στον 114ο Ψαλμό, στ. 9, διαβάζουμε: «Ευαρεστήσω ενώπιον Κυρίου εν Χώρα ζώντων». Η επιβλητική μορφή του Χριστού, που θυμίζει τον Παντοκράτορα στο Δαφνί, φωτίζεται από τις βαθυγάλανες πτυχώσεις του ιματίου Του.
Ακριβώς απέναντι από τον Παντοκράτορα, σε αψίδα πάνω από την πύλη εισόδου στον Εξωνάρθηκα, εικονίζεται η μετωπική Παναγία με τα χέρια σε δέηση. Στο στήθος της σε μεγάλο δίσκο ο Χριστός συμβολίζει το σύμπαν με το φαρδύ χρυσό φωτοστέφανό του. Δεξιά και αριστερά της Παναγίας η επιγραφή: «Μήτηρ Θεού η Χώρα του Αχωρήτου» αρμόζει στην αφιέρωση και στην επωνυμία του Ναού. Δεξιά και αριστερά της Παναγίας οι δύο Αρχάγγελοι.
Ο μέγας υμνολόγος, ο Άγιος Ρωμανός ο Μελωδός, λέει σε Κοντάκιό του: «Ο Άχτιστος γεννάται, ο Αχώρητος χωρείται».
Στην Γ´ στάση του Ακάθιστου Ύμνου ακούμε: «Χαίρε, Θεού αχωρήτου χώρα· χαίρε, σεπτού μυστηρίου θύρα».
(Συνεχίζεται)
