Υπό του Πρεσβυτέρου π. Μάριου Μακρίδη
ΘΡΗΣΚΕΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Ὑιοῦ
καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος
Τα πάντα γύρω μας και μέσα μας αλλάζουν. Σαρωτικές αλλαγές πραγματοποιούνται και νέες καταστάσεις αποκαλύπτονται στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Τα τελευταία χρόνια η Ευρώπη, λόγω και της παγκοσμιοποίησης, χαρακτηρίζεται από πολλές ραγδαίες αλλαγές, τόσο στην επιστήμη, την πολιτική και την οικονομία όσο και τον πολιτισμό εν γένει. Αντιμετωπίσθηκαν θανατηφόρες ασθένειες, αλλά και εμφανίσθηκαν νέες, διαμορφώθηκαν ευνοϊκότεροι όροι εργασίας, αλλά και αυξήθηκε η ανεργία. Αναβαθμίστηκε το βιοτικό επίπεδο, ανυψώθηκε ο μέσος όρος ζωής, αυξήθηκε ο ελεύθερος χρόνος, διευκολύνθηκε η επικοινωνία των ανθρώπων, αλλά από την άλλη πλευρά εμπεδώθηκε η φτώχεια, περίσσεψαν οι απειλές της ζωής, καταστράφηκε το φυσικό περιβάλλον, εντάθηκε το άγχος και αμφισβητήθηκαν οι ηθικές αξίες, η αλήθεια νικήθηκε από το ψέμα, η αγάπη έγινε πιο δυσεύρετη από το μίσος· το αυτονόητο πλέον μοιάζει πολυτέλεια. Τα πάντα γύρω μας αλλάζουν με ραγδαία ταχύτητα.
Νέα δεδομένα, νέοι ορίζοντες εμφανίζονται και όλα μεταβάλλονται σε μια νέα πραγματικότητα. Περάσαμε, δηλαδή, από τον αναγεννησιακό πανεπιστήμονα Homo Universalis (Καθολικό Άνθρωπο) στον εξειδικευμένο άνθρωπο, λόγω της ανάπτυξης των επιστημών και της εξέλιξης της τεχνολογίας. Τώρα ήρθε η ώρα να δημιουργηθεί ο Αθάνατος Άνθρωπος, ο Νέος άνθρωπος επί της Γης, ο Υπεράνθρωπος. Δημιουργήσαμε την επίγεια βασιλεία, τον επίγειο παράδεισο λόγω της τεχνητής νοημοσύνης. Ο άνθρωπος, όμως, αποτελείται από ψυχή και σώμα και, φυσικά, υπάρχει στο κέντρο και το βάθος της καρδιάς του το Άγιο πνεύμα που όλα τα μεταμορφώνει, τα ανακαινίζει, τα αναγεννά και δημιουργεί τον νέο άνθρωπο, τον κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού, για να απολαύσει την ουράνια βασιλεία, τα άφθαρτα και τα αιώνια.
Αναφερόμαστε σε μια Ευρώπη που παραμερίζει σταδιακά το παρελθόν και ετοιμάζεται να υποδεχτεί το μέλλον. Περνούμε στην εποχή του μετανθρωπισμού, του ψηφιακού-ρομποτικού μεταμοντερνισμού, του υβριδικού ανθρώπου, του ψηφιακού ολογράμματος του ανθρώπου, στη μηχανοποίηση του ανθρώπου. Βρισκόμαστε σε έναν κόσμο που δημιουργεί μια νέα ανθρωπολογία, σε έναν κόσμο εικονιστικό. Αναφερόμαστε σε μια νέα πρόκληση, αυτήν της τεχνητής νοημοσύνης, η οποία έκανε δυνατή την παγκόσμια προσέγγιση, αλλά και διάβρωσε την συνοχή της κοινωνικής ζωής. Βρισκόμαστε στο θαύμα των τριών ημερών.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη φανερώθηκε στη ζωή μας. Εξελίσσεται γρήγορα, συνεχώς και σε πολλά επίπεδα. Κυριαρχεί στον παγκόσμιο ιστό και έρχεται να «φωτίσει» τον κόσμο και να τον οδηγήσει σε ασύλληπτους ορίζοντες. Πορεύεται προς τους εγγύς και τους μακράν. Μεταδίδεται ως μήνυμα σε όλη την οικουμένη. Έρχεται να αλλάξει τον κόσμο και μέσα σε αυτόν να δημιουργήσει έναν επίγειο παράδεισο, έναν αθάνατο Άνθρωπο, έναν νέο Άνθρωπο, έναν Άνθρωπο των αλγορίθμων.
Νέες ευκαιρίες, νέες προκλήσεις μετασχηματίζουν τον κόσμο σε μια εποχή εικονική, φανταστική, σε έναν κόσμο της ψευδαίσθησης, σε ένα «σπήλαιο», κατά τον Πλάτωνα, σε έναν παράξενο κόσμο όπου ο άνθρωπος πλημμυρίζει το Εἶναι του με τις ενέργειες της τεχνητής νοημοσύνης και πορεύεται προς τη θύρα του επίγειου παραδείσου.
Ενώ όλα αυτά συμβαίνουν στο ταξίδι της ζωής μας, ο Θεός μάς χάρισε τον μονογενή Υιό του, για να γίνουμε Θεός κατά χάριν. Ο Χριστός άδειασε τον εαυτό του από κάθε αίσθηση μεγαλείου και δόξας γενόμενος άνθρωπος, όχι για να αποδομήσει την αλήθεια της «σωτηρίας», αλλά για να την κάνει πραγματικότητα και οντολογική βεβαιότητα στο πρόσωπό του, διακηρύσσοντας μάλιστα με σαφήνεια «ἐγὼ εἰμὶ τὸ φῶς, ἡ ζωὴ καὶ ἡ ἀλήθεια», «ἐγὼ εἰμὶ το Α και το Ω, η αρχή και το τέλος». Ο Θεός, λοιπόν, μάς χάρισε τον Υιό του, για να ενωθούμε μαζί Του στην Αγία και Ιερά Εκκλησία, να γίνουμε σύσσωμοι και σύναιμοι, να περιπλεχτούμε μαζί Του και μετά φόβου Θεού πίστεως να διαβούμε το πέρασμα εκείνο που θα μάς οδηγήσει στην ουράνια βασιλεία, στο Φως το Αληθινό, στον Ήλιο της Δικαιοσύνης, στην Αληθινή Αγάπη.
Η Εκκλησία μας είναι το φως του κόσμου και σκορπίζει το φως του Χριστού στον άνθρωπο, είναι το άμισθο ιατρείο, είναι μια θεανθρώπινη κοινωνία κατ’ εικόνα της Αγίας Τριάδος, που οδηγεί τον άνθρωπο στη μέθεξη με τον τριαδικό Θεό. Και έρχεται ο Θεός και γίνεται άνθρωπος «ἵνα τὸν ἄνθρωπον θεώσῃ».
Άνθρωπος Ρομπότ
της Ελένης Θ. Π. Λουκά
“Στην εποχή τη σύγχρονη του στρες και της βιασύνης
ο άνθρωπος ρομπότ, θύμα εκμετάλλευσης, ανάλγητης οδύνης
Στη δίνη του συστήματος, εγκλωβισμένος κι απαθής, τα σπλάχνα
του σπαράσσουν
μυαλό κι αισθήσεις τ’ αποσπούν στο στόχο τους να φτάσουν
Ποιος χώρος για αισθήματα τού μένει για να ζήσει
να νιώσει, να αγαπήσει, στον έρωτα ν’ ανθίσει
Ρομαντισμός ανύπαρκτος, μια μουσική θλιμμένη
μια φαντασία που θρηνεί, ψυχή συρρικνωμένη
Η ζωή είναι μία αίσθηση απ’ όλες πιο μεγάλη
μας την αρπάζουν βάναυσα την κλείνουν στην αιθάλη
Με τι καρδιά ν ονειρευτείς, να χτίσεις, να απολαύσεις
κόντρα στο κύμα αν σταθείς, θα πέσεις και θα χάσεις”.
Το ποίημα πραγματεύεται την εκμετάλλευση του ανθρώπου μέσω της μηχανοποίησής του, προκειμένου να είναι όσο το δυνατόν πιο παραγωγικός στον χώρο του στη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία. Πρόκειται για ένα απαθές και άβουλο άτομο χωρίς συναισθήματα και αισθήσεις. Η εκμετάλλευση αυτή που υφίσταται ο σύγχρονος άνθρωπος τού στερεί την ευκαιρία να νιώσει τις απλές καθημερινές απολαύσεις χάνοντας την ουσία και το νόημα της ζωής. Η φαντασία θρηνεί, καθώς ο άνθρωπος έχει οδηγηθεί σε πνευματική απίσχναση. Η ίδια η ζωή του «αρπάζεται» χωρίς τη συναίνεσή του. Ο σημερινός άνθρωπος παθητικοποιείται, με αποτέλεσμα να ζει χωρίς συναίσθημα, χωρίς αγάπη, χωρίς φιλία, χωρίς έρωτα, χωρίς πνεύμα. Αλλοτριώνεται ο ίδιος του ο εαυτός, διότι αξιολογεί και κρίνει τον εαυτό του όχι με βάση το «είναι» του, αλλά με βάση την αξία που τού δίνουν οι άλλοι στον παραγωγικό τομέα· καταντά δηλαδή ένα εμπόρευμα προς πώληση.
Η μηχανική ζωή διαδέχεται τη βιολογική.
Αν αυτό συμβαίνει ήδη τώρα, τι πρόκειται να γίνει άραγε με την άμετρη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης;
Πρώτα απ’ όλα, τι εστί Τεχνητή Νοημοσύνη (AI); Είναι ο κλάδος της πληροφορικής επιστήμης, που στοχεύει στην κατασκευή μηχανών (ρομπότ ή υπολογιστών), οι οποίες μπορούν να μιμηθούν τη συμπεριφορά του ανθρώπου, τον τρόπο σκέψης, τη διαδικασία αντίληψης και απόκτησης γνώσης και γενικά την ανθρώπινη ευφυία.
Αναμφίβολα, η μηχανή που ήταν και θα έπρεπε να είναι «βοηθός» του ανθρώπου, τώρα θα γίνει βιο-μηχανή και ο άνθρωπος θα αντικατασταθεί πλήρως από αυτήν, θα καταργηθεί το φυσικό πρόσωπο. Θα αναλύει πληροφορίες, θα διδάσκει και θα προσφέρει λύσεις ένα μηχάνημα που θα μπορεί να επεμβαίνει στον νου. Θα αντικατασταθεί ο άνθρωπος από ένα ψηφιακό ολόγραμμα. Δεν πρόκειται για έναν απλό υπολογιστή που θα του δίνουμε στοιχεία, αλλά για ένα μηχάνημα που θα αυτενεργεί, θα έχει σκέψη, κρίση, όχι ανθρώπινη συνείδηση, αλλά θα αντιλαμβάνεται. Και βεβαίως δεν θα μπορεί να θεολογήσει, αλλά θα μπορεί να κινηθεί δυναμικά. Θα είναι μια μηχανή με νοημοσύνη που θα εδράζεται στη φιλοσοφία και τα μαθηματικά και θα αντιδιαστέλλεται στην ανθρώπινη φυσιολογία. Θα παίρνει εντολές από αλγόριθμους και όλα θα τα λύνει μια εξίσωση.
Χάρη σε αυτούς τους αλγόριθμους και τις εξισώσεις περνούμε στην πέμπτη βιομηχανική επανάσταση της τεχνητής νοημοσύνης, η οποία συνιστά την αιχμή του δόρατος που καθορίζει τόσο τον ατομικό όσο και τον συλλογικό βίο.
Πιο συγκεκριμένα, η Τεχνητή Νοημοσύνη προσπαθεί να αντιγράψει το νευρικό σύστημα και δεν έχει την ικανότητα της ευγενούς ευφυίας. Λαμβάνει αποφάσεις που δεν είναι ζωτικής σημασίας για την κοινωνία, επικοινωνεί με εικόνα και βίντεο, εξαγριώνει και φοβίζει με αληθινές ή ψεύτικες εικόνες, με αληθινές ή ψεύτικες ειδήσεις, δεν παίρνει θέσεις και αποφάσεις, δεν έχει κρίση και δεν μπορεί να έχει ιδεολογική σκέψη, μπορεί όμως να μαθαίνει, να συλλογίζεται, να συμπεραίνει, να μεταφράζει, να συνδυάζει, να πλησιάζει τις ανθρώπινες δεξιότητες και συμπεριφορές. Δεν παύει, εντούτοις, να είναι ένα άψυχο ον, ένα ρομπότ.
Ο McHargue θέτει το ερώτημα ότι «εάν έχετε ψυχή και δημιουργήσετε ένα φυσικό αντίγραφο του εαυτού σας, υποθέτετε ότι το φυσικό σας αντίγραφο έχει επίσης ψυχή»; και «εάν μάθουμε να κωδικοποιούμε ψηφιακά έναν ανθρώπινο εγκέφαλο, τότε η Τεχνητή Νοημοσύνη θα ήταν μια ψηφιακή έκδοση του εαυτού μας; Εάν δημιουργήσετε ένα ψηφιακό αντίγραφο, το ψηφιακό σας αντίγραφο έχει επίσης ψυχή;» Ο Απόστολος Παύλος αναφέρει πως κρύβεται στη Γη σώμα ψυχικό που πέθανε, που αποτελείται από ψυχή και σώμα, έχει λάβει σύσταση και κίνηση και σηκώνεται, ξαναζεί σε σώμα πνευματικό, υπερφυσικό που διοικείται από το Άγιο Πνεύμα και έχει περιβληθεί με την Αθανασία – Αφθαρσία και Δόξα.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη, λοιπόν, πράττει και αποφασίζει σύμφωνα με τις πληροφορίες που έχει, καθώς και με προηγούμενες αποφάσεις. Κάνει μαθηματικούς υπολογισμούς και με βάση αυτούς αποφασίζει. Δίνει στοχευμένες απαντήσεις χωρίς να ισχύουν. Λαμβάνει αποφάσεις πριν από εμάς για εμάς. Ήδη μια ομάδα στο πανεπιστήμιο ΜΙΤ δημιούργησε μια συσκευή που διαβάζει τη σκέψη. Ο χρήστης την φοράει και πλοηγείται στο διαδίκτυο μόνο με το μυαλό του και είναι σε θέση αθόρυβα και αθέατα μέσα από τον νου του να διαβάσει και να πάρει πληροφορίες πριν από εσένα για εσένα. Επίσης, ο Benek υποστηρίζει ότι «το Άγιο Πνεύμα μπορεί να λειτουργήσει μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, μπορεί να λειτουργήσει μέσω οιουδήποτε. Μπορεί να υπάρχουν εκκλησίες για να ασχοληθούν και να προωθήσουν τη θρησκευτική ΤΝ στο μέλλον. Η ΤΝ μπορεί να βοηθήσει στη διάδοση του λόγου του Θεού. Στην πραγματικότητα, η ΤΝ μπορεί να βοηθήσει τον κόσμο να καταλάβει τον Θεό καλύτερα». Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια ιδιότυπη πνευματικότητα της ΤΝ και, κατά συνέπεια, στη δημιουργία μιας εντελώς νέας λατρευτικής προσέγγισης και πολιτισμού.
Επομένως, η Τεχνητή Νοημοσύνη καταργεί, επιβάλλει αντιλήψεις, αλλάζει την εσωτερικότητα του ανθρώπου. Άλλο η εσωτερικότητα του ανθρώπου και της κριτικής σκέψης και άλλο η εσωτερικότητα του ανθρώπου για τους τεχνοκράτες που διαβάζουν την ανθρώπινη σκέψη και έχουν πληροφορίες πριν από εσένα για εσένα.
Το εικονικό σώμα θα αντικαταστήσει το πραγματικό σώμα.
Οι υποστηρικτές της Αποκαλυπτικής Τεχνητής Νοημοσύνης, απογοητευμένοι από τους περιορισμούς της σωματικής ζωής, προσβλέπουν σε έναν εικονικό κόσμο που κατοικείται από έξυπνες μηχανές και ανθρώπινα όντα που έχουν αφήσει το σώμα τους, έχοντας κατεβάσει (downloaded) τη συνείδησή τους σε μηχανή. Τα ανθρώπινα όντα θα έχουν βελτιωμένες ψυχικές ικανότητες και, μέσω της απεριόριστης αναπαραγωγής τους, την αθανασία.
Ο άνθρωπος, ωστόσο, δεν είναι μόνο σώμα, δεν έχει μόνο υλικές ανάγκες, αλλά και πνευματικές, έχει και άλλες αναζητήσεις, θέλει αγάπη, χαρά, δικαιοσύνη, ειρήνη, ενσυναίσθηση. Κατά τον McGrath, το ερώτημα είναι το εξής: «λαμβάνει ο Θεός προσευχές από οποιοδήποτε τεχνητό έξυπνο ον ή ανθρώπινη νοημοσύνη» ή «κατά πόσο ένα τεχνητό έξυπνο ον «μπορεί» να προσευχηθεί για τον άνθρωπο»; «Καθώς ο Θεός έχει μια ειδική σχέση με τους ανθρώπους, που είναι μοναδική μεταξύ όλων των κτισμάτων, μπορεί να μεσολαβεί – μεσιτεύει ένα τεχνητό κτίσμα του ανθρώπου υπέρ αυτού»; Από την άλλη, κάποιος ασκητής αγιορείτης μοναχός, που είχε νικήσει τον χρόνο, μνημονεύοντας πλήθος ονομάτων ήρθε σε λογισμό και αναρωτήθηκε: «άραγε εισακούονται οι προσευχές μου;» και τότε σε ενύπνιο τού φανερώθηκαν ο Θρόνος του Θεού, η δόξα του Θεού και κοντά του και η Παναγιά μητέρα μας «παρέστη ἡ βασίλισσα ἐκ δεξιῶν σου, ἐν ἱματισμῷ διαχρύσῳ περιβεβλημένη πεποικιλμένη», αλλά και όλοι οι κεκοιμημένοι αδελφοί που τα ονόματά τους είχε μνημονεύσει να ψάλλουν «ἐν ἑνὶ στόματι καὶ μίᾳ καρδίᾳ» ύμνους ουράνιους.
Εύλογο είναι ότι, αν επενδύσουμε υπερβολικά στην ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και ελάχιστα στην ανάπτυξη της ανθρώπινης συνείδησης, η πολύ εκλεπτυσμένη τεχνητή νοημοσύνη των υπολογιστών μπορεί να ενισχύσει μόνο τη φυσική ανοησία των ανθρώπων. Δεν είναι απίθανο να αντιμετωπίσουμε μια εξέγερση των ρομπότ στις επόμενες δεκαετίες, αλλά μπορεί να χρειαστεί να αντιμετωπίσουμε ορδές ρομπότ που θα χρησιμοποιούν αυτήν την τρομακτική ικανότητα σε μία προσπάθειά τους να μας πουλήσουν πράγματα που μπορεί να είναι ένα αυτοκίνητο, κάποιος πολιτικός ή μια ολόκληρη ιδεολογία. Τα ρομπότ θα μπορούν να αναγνωρίσουν τους βαθύτερους φόβους μας, τα μίση και τις επιθυμίες μας και να χρησιμοποιήσουν αυτούς τους εσωτερικούς μοχλούς πίεσης εναντίον μας. Έχουμε ήδη πάρει μια γεύση σε πρόσφατες εκλογές και δημοψηφίσματα σε όλον τον κόσμο, όταν χάκερ έμαθαν πώς να χειραγωγούν τους ψηφοφόρους αναλύοντας τα δεδομένα τους και εκμεταλλευόμενοι τις προκαταλήψεις τους.
Επιπροσθέτως, δεν επενδύουμε σχεδόν καθόλου στη διεύρυνση του νου μας, αλλά προσπαθούμε να αυξήσουμε την ταχύτητα της σύνδεσής μας στο διαδίκτυο και την αποτελεσματικότητα των αλγορίθμων Μεγάλων Δεδομένων. Αν δεν προσέξουμε, θα καταλήξουμε να έχουμε υποβαθμισμένους ανθρώπους που θα χρησιμοποιούν με κακό τρόπο αναβαθμισμένους υπολογιστές, για να σπείρουν τον όλεθρο στον εαυτό τους και τον κόσμο.
Ελλοχεύει, λοιπόν, ο κίνδυνος της ψηφιακής δικτατορίας. Όπως οι αλγόριθμοι Μεγάλων Δεδομένων μπορούν να εξαλείψουν την ελευθερία, μπορεί συγχρόνως να δημιουργήσουν και τις πιο ανισότιμες κοινωνίες που υπήρξαν ποτέ. Όλος ο πλούτος και η εξουσία θα είναι συγκεντρωμένα στα χέρια μιας μικροσκοπικής ελίτ, ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι θα υποφέρουν όχι από την εκμετάλλευση, αλλά από κάτι πολύ χειρότερο, την έλλειψη πνευματικής συνείδησης.
Αυτό ήδη εντοπίζεται στη σημερινή κοινωνία. Στην ανθρώπινη κοινωνία διαρρηγνύονται οι ανθρώπινες σχέσεις, οι άνθρωποι παύουν να σχετίζονται μεταξύ τους, σταματούν να κάνουν δραστηριότητες, ζουν αποξενωμένοι, με αποτέλεσμα να οδηγούνται σε κατάθλιψη, μοναξιά, παράνοια, επιθετικότητα, σε σεξουαλικές παραφυλίες, χαμηλή αυτοεκτίμηση, πόνο, θλίψη, μειώνοντας τη λειτουργικότητά του και υιοθετώντας ως τρόπο ζωής τον υλικό ευδαιμονισμό. Η Τεχνητή Νοημοσύνη προοδεύει, αλλά απουσιάζει η ελευθερία, η ειρήνη και η χαρά.
Μέσα σε όλα αυτά θα πρέπει να αντικρίζουμε τη χαρά, διαφορετικά θα καταποντισθούμε μέσα σε αυτά. Μπορεί όλα να μας φαίνονται τόσο μπερδεμένα και μέσα μας και γύρω μας όλα να κλονίζονται κάθε ημέρα και περισσότερο, αλλά εμείς έχουμε τον Θεό «ὁ φωτίσας τὴν ἡμέρα τῷ φωτὶ τῷ ἡλιακῷ καὶ τὴν νύκτα φαιδρύνας ταῖς αὐγαῖς τοῦ πυρὸς» και θα πρέπει να στραφούμε στο βάθος και το κέντρο της καρδιάς μας, εκεί που κατοικεί η χάρις του Αγίου Πνεύματος, και τότε θα ανακαλύψουμε τον αληθινό προορισμό μας, τότε θα γίνει μια εσωτερική νεκρανάσταση και θα ανακαλύψουμε το ύψος του αληθινού προορισμού μας· διότι τα βάθη οδηγούν στα ύψη και όποιος θέλει να ανέβει στα ύψη θα πρέπει να κατέβει στα βάθη, στο βάθος της επίγνωσης για να συναντήσει το ύψος της λύτρωσης.
Η προσευχή, συγκεκριμένα, μπορεί να μας παρηγορήσει, να μεταβάλει την αρρώστια σε δύναμη, να αποβάλει τον φόβο από την τρομοκρατημένη μας ψυχή, να μας γλυκάνει και να μας συντονίσει με τη συχνότητα του Θεού. Εμείς θα πρέπει να κοιτάξουμε ψηλά στον ουρανό «ἄνω σχῶμεν τὰς καρδίας» και να βαδίσουμε προς τον Θεό. Μόνο εκεί θα συναντήσουμε τη λύτρωση από τα δεινά της ζωής, μόνο εκεί θα συναντήσουμε «τὸ σωτήριο τοῦ Θεοῦ».
Η τεχνολογία παίρνει χαρακτηριστικά θρησκείας.
Αυτήν τη στιγμή περίπου έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι ξοδεύουν έξι ώρες στο διαδίκτυο στο να κοιτάζουν και να παρακολουθούν πρόσωπα. Η Τεχνητή Νοημοσύνη αντλεί καθημερινά όλα αυτά τα δεδομένα από σχεδόν έξι δισεκατομμύρια ανθρώπους κατά μέσο όρο και σε επτά χιλιάδες data centers. Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι ένας πολύ καλός «παπαγάλος» της Google που αναμασά τα δεδομένα. Τα πάντα κινούνται με βάση το κέρδος και την κατανάλωση. Επίσης, υπάρχουν αυτήν την στιγμή ομάδες και κινήματα στην Αμερική που υποστηρίζουν ότι θα πάψουμε να είμαστε χριστιανοί, μουσουλμάνοι, βουδιστές, και θα δημιουργήσουν μια νέα θρησκεία, θα μεταφορτώσουν επάνω σε ένα ψηφιακό ολόγραμμα τη φωνή του, την εικόνα του που θα μείνει αθάνατη, ακόμα κι αν εσύ έχεις πεθάνει. Θέλουν να δημιουργήσουν μία νέα τεχνοκρατική ανάσταση της νέας θρησκείας. Έχουμε τους οπαδούς του κινήματος Terasem που υποστηρίζουν την προσωπική συνειδητότητα στον Κυβερνοχώρο, όπου τα ψηφιακά μας αντίγραφα θα ακυρώσουν τα φυσικά μας πρόσωπα και θα μεταφορτωθεί η συνειδητότητα πάνω στα ψηφιακά δεδομένα.
Διατρέχουμε τον κίνδυνο να αλλάξουμε τη φύση μας, πάμε να αλλάξουμε τα κοινωνικά, πολιτικά, θρησκευτικά, φιλοσοφικά διδάγματα της κοινωνίας. Αλλοιώνεται η φύση του ανθρώπου, αλλοιώνεται η κοινωνία μας, αλλοιώνεται η φύση των πραγμάτων, νοθεύεται η φύση του ανθρώπου. Προχωρούμε στην «woke» κουλτούρα που τα σχετικοποιεί όλα. Βαδίζουμε στον μετανθρωπισμό της πολιτικής ορθότητας, στο ότι όλα είναι κοινωνική κατασκευή, στη μεταθρησκεία. Συσσωρεύουν έναν τεράστιο όγκο γνώσης από εμάς αλλά όχι για εμάς. Περιφρονούν κοινωνικές σταθερές και εκμηδενίζουν στοιχειώδη δικαιώματα. Πρόκειται για ένα διακριτό νέο σύμπαν με τους δικούς του φυσικούς νόμους και τον δικό τους χωροχρόνο. Ο ουρανός θα είναι σμαραγδένιος, οι οροσειρές ανάποδες και το νερό στεγνό.
Αυτό, όμως, που απουσιάζει από την ακαδημαϊκή κοινότητα είναι η θεολογική, κοινωνική προσέγγιση της Τεχνητής Νοημοσύνης. Το θέμα είναι σοβαρό και θα πρέπει η Πολιτεία, η Εκκλησία και οι θεολογικές σχολές να εκφράσουν θέσεις και απόψεις. Υπάρχουν άνθρωποι που εκφράζουν θέσεις και απόψεις που επηρεάζουν το κοινωνικό σύνολο, διότι βρίσκονται σε θώκους εξουσίας. Τίποτα δεν είναι αυτονόητο και τα δικαιώματα αλλάζουν συνεχώς από τις επιθυμίες των ανθρώπων. Είμαστε στην εποχή του ντετερμινισμού που οι άνθρωποι είναι δεσμευμένοι από την Τεχνολογία και τα ανθρώπινα όντα πρέπει να αποδέχονται τις αλλαγές χωρίς να έχουν πρωτοβουλίες.
Δεν είναι υπερβολή, λοιπόν, να αναφέρουμε πως η τεχνητή νοημοσύνη έχει εισβάλει στις θρησκευτικές κοινότητες με πολύπλευρες θέσεις. Η θρησκεία έχει διαδραματίσει και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή μας. Η τεχνολογική εξέλιξη, όμως, δημιουργεί πολλές προκλήσεις, κοινωνικές και ηθικές. Θα δημιουργηθεί μια «νέα εκκλησία», υποστηρίζουν οι άνθρωποι που ασχολούνται με την τεχνητή νοημοσύνη. Δεν θα χρειάζεται πίστη στον Θεό, αλλά πίστη στις τεχνολογίες. Η «εκκλησία» τους θα είναι μια συνάντηση του νου και της ύλης, του ανθρώπου με τη μηχανή, της επιστήμης με την κατά Θεόν εκκλησία. Βαδίζουμε σε έναν ψηφιακό συνταγματισμό, σε έναν ψηφιακό ανθρωπισμό, στην υπερ-νοημοσύνη. Δεν μπορούν, όμως, να αντιληφθούν ότι η παντοδυναμία ανήκει στον Θεό και όχι στον άνθρωπο. Στην Εκκλησία γινόμαστε σώμα Χριστού με κεφαλή τον ίδιο τον Χριστό και ζούμε και βιώνουμε τα έσχατα.
Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα κοινωνικό πρόβλημα, από το οποίο πρέπει να προστατευτεί πρώτα απ’ όλα ο ίδιος ο άνθρωπος. Τις μηχανές θα πρέπει να τις χειριζόμαστε και όχι να μας χειρίζονται. Είναι αναγκαία η ανθρωποποίηση της τεχνολογίας και όχι η μηχανοποίηση του ανθρώπου. Είναι επιτακτική ανάγκη οι πολίτες να έχουν οξυμένη κριτική και αντιληπτική ικανότητα, καθώς και αυξημένη ευαισθησία, ώστε να μπορούν να διακρίνουν το ψεύτικο από το αληθινό. Χρειάζεται να δομηθεί η κοινωνική συναίσθηση του ανθρώπου. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» (cogito ergo sum: Καρτέσιος).
Εξάλλου, ο άνθρωπος ως ψυχοσωματικό ον προσπαθεί συνεχώς να τελειοποιείται. Ο άνθρωπος μπορεί να γίνει κατά χάριν Θεός, είναι ένας τέλειος μικρόκοσμος που κάποιες φορές παίρνει αποφάσεις, στηριζόμενος όχι μόνο στη λογική αλλά και στο συναίσθημά του. Έτσι, κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος. Ταυτόχρονα, όμως, είναι κι ένα ψυχοκοινωνικό ον, είναι φύσει κοινωνικό ον, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Η φύση τον προόριζε να ζήσει μέσα σε μια κοινωνία, να συμ-βιώσει με άλλους ανθρώπους. Η ανθρώπινη φύση σχετίζεται με τον Άλλον, ποτέ με τον ίδιο της τον εαυτό. Ο άνθρωπος καθρεπτίζεται πάντοτε σε σχέση με τους Άλλους, λέγει ο Μέγας Βασίλειος, και έχει τους οφθαλμούς στο πρόσωπο για να βλέπει τον Άλλον και όχι τον εαυτό του.
Η νοημοσύνη του ανθρώπου αυξάνεται χάρη στην αμοιβαιότητα με τους άλλους ανθρώπους. Αυξάνεται η νοημοσύνη λόγω της αλληλεπίδρασης με τους άλλους ανθρώπους. Οι ενέργειές του μετέχουν στο κοινωνικό γίγνεσθαι και συντελούν στις αποφάσεις για το κοινωνικό σύνολο. Άρα, για να ζήσει, θα πρέπει να υπάρχει κοινωνία. Αν καταργηθεί η κοινωνία, επέρχεται ο θάνατός του. Ακόμη και οι ασκητές της ερήμου ζούνε σε συνεχή κοινωνία με τον Θεό και προσεύχονται για όλους τους ανθρώπους. Επίσης, μέσα στις μονές ζει κανείς την Εκκλησία ως την κατ’ εξοχήν κοινωνία μεταξύ Θεού και ανθρώπων, στην αδιάλειπτη προσευχή και λατρεία, και τον μοναχών μεταξύ τους στην κοινότητα της ζωής και την εν Χριστώ αδελφότητα και αγάπη, μακριά από τα διαιρετικά στοιχεία της εν κόσμω ζωής.
Τω ὀντι, κάθε άνθρωπος έχει τη δική του ιδιοσυστασία. Αυτή είναι η ομορφιά της ανθρώπινης φύσης. Οι σχέσεις είναι ψυχικές και σωματικές. Ο άνθρωπος αγαπά να σχετίζεται με τον Άλλον, αγαπά τα ελαττώματα του άλλου, έχει συναισθηματικές επενδύσεις και δεσμεύσεις. Ο άνθρωπος είναι υπαρκτική ταυτότητα και θέλει την ύπαρξη του Άλλου, δεν μπορεί να ζήσει μόνος του. Ο άνθρωπος είναι ψυχοσωματική οντότητα. Αυτός, άλλωστε, είναι και ο λόγος της εκκλησίας μας. Είναι η δεύτερη εντολή του Θεού· να αγαπάς τον πλησίον σου ως σεαυτόν. Με τη χάρη του Θεού, αλλά και με τη δική μας προσπάθεια, μπορούμε να φθάσουμε στο σημείο να βλέπουμε στο πρόσωπο κάθε συνανθρώπου μας τον ίδιον τον Κύριο. Να αδειάζουμε συνεχώς τον εαυτό μας για να γεμίζουμε τους άλλους. Σε αυτό το αυτοπροαίρετο άδειασμα είναι κρυμμένη η λύση των κοινωνικών προβλημάτων, είναι η ευτυχία, ο πλούτος και η Αιώνια ζωή. «Πάντα οὖν ὅσα ἄν θέλητε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, οὕτω καὶ ὑμεὶς ποιεῖτε αὐτοῖς».
Συνεπώς, είναι αναγκαία η γνήσια συνειδητότητα, η επικοινωνία με τον άκτιστο κόσμο και όχι ο εγκλωβισμός στον επίγειο παράδεισο που δημιουργεί η τεχνητή νοημοσύνη· όχι η ψυχή να πηγαίνει σε κάποιο άβαταρ και να ζει αθάνατη. Αυτό που κάνει διαφορετικό τον άνθρωπο είναι η εκκλησιαστική ζωή του ή η μυστηριακή ζωή. Διότι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του Θεού. Είναι ακόλουθος του Χριστού, «ἐγὼ εἰμὶ ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια».
Αναντίλεκτα, η ανθρώπινη αξία σχετίζεται με τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ο άνθρωπος αποτελεί σωματική-πνευματική-κοινωνική υπόσταση. Ο άνθρωπος αγαπά με όλη τη δύναμη της καρδιάς και της ψυχής, με όλον τον Νου τον Θεό και τον πλησίον. Ο άνθρωπος κατέχει κορυφαία θέση στο σύμπαν ως κορωνίδα της Δημιουργίας, στο πλαίσιο της Σοφίας, της Αγάπης και της πρόνοιας του Θεού. Ο Νους είναι το ιδιαίτερο γνώρισμα του ανθρώπου και το κύριο μέρος της ψυχής του και η λογική ψυχή κατανοείται από την εκδήλωση των ενεργειών της, που αποτελεί το μοναδικό και ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που διακρίνει τον άνθρωπο από την υπόλοιπη Κτίση.
Αν, ωστόσο, ζει για να θεραπεύσει μόνο τα της ύλης, είναι ανάξιος της Δημιουργίας. Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι δημιούργημα του ανθρώπου. Αυτό που επιδιώκεται σήμερα είναι να γίνει ο άνθρωπος Θεός. Είναι σημαντικό να σεβόμαστε το δημιούργημα που έφτιαξε ο Θεός και να προσπαθούμε να κάνουμε σωστή χρήση του νου που έχουμε μέσα μας. Αυτό αναγεννάται από το νευρικό σύστημα. «Εν τω εγκεφάλω είναι το ηγεμονικό» είπε ο Ακμαίων ο Κροτωνιάτης. Επιπλέον, ο άγιος Γεράσιμος, ο υμνογράφος, υποστήριζε ότι ο άνθρωπος έχει τεράστιες δυνάμεις που δεν θέλει να τις χρησιμοποιήσει, ενώ ο ιερός Χρυσόστομος ισχυριζόταν πως το θέμα είναι, αν θέλεις να βαδίσεις στον δρόμο που θα γίνεις κατά χάριν Θεός. Μια οντολογική ακινησία του ανθρώπου δημιουργεί τον μαρασμό, τον θάνατο.
Το υπερβατικό βασίλειο της Τεχνολογίας
Οπωσδήποτε η τεχνητή νοημοσύνη είναι εδώ. Ήρθε για να μείνει, να δημιουργήσει νέες προκλήσεις, να ζούμε στον κόσμο για τον κόσμο, να ζούμε μια νέα πραγματικότητα, έναν νέο τρόπο ζωής, με θετικά, αλλά και αρνητικά στοιχεία. Βέβαια, έχει πραγματοποιηθεί εκπληκτική πρόοδος στην αναγνώριση φωνής και εικόνας, εξού και οι πάμπολλες πρόσφατες εφαρμογές αυτής της τεχνολογίας, όπως η φωνητική αναζήτηση στο κινητό και στον υπολογιστή μας, οι κάμερες που αναγνωρίζουν αν, για παράδειγμα, μπήκε κάποιος στο σπίτι μας και τα αυτό-οδηγούμενα αυτοκίνητα, που χάρη στην αναγνώριση εικόνας είναι πλέον σε θέση να κατανοούν τις συνθήκες του δρόμου και το περιβάλλον τους. Επίσης, η τεχνητή νοημοσύνη έχει κάνει άλματα στην κατασκευή αλγορίθμων που κερδίζουν τον άνθρωπο σε περίπλοκα παιχνίδια, όπως το σκάκι, το Go, το πόκερ και πολύ πρόσφατα το Starcraft. Όμως, αναντίρρητο είναι ότι, όπως συνέβη και στις άλλες βιομηχανικές επαναστάσεις, θα υπάρξει ένας σημαντικός μετασχηματισμός στην αγορά εργασίας (βλ. Uber, Lyft, Taxibeat, Airbnb).
Είναι γεγονός ότι παρατηρούνται διάφορες ροπές για την Τεχνητή Νοημοσύνη, όπως εξάλλου συμβαίνει για καθετί νέο. Έτσι, για μεταφυσική μιλούν οι καθολικοί, για πνευματικότητα οι θεολόγοι. Η Εκκλησία αναδεικνύει την ορθόδοξη ανθρωπολογία και μέσω αυτής προβάλλει την ιερότητα της ζωής και τον χαρακτήρα του προσώπου, αφού τολμά και αντιστέκεται σε οτιδήποτε θίγει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου και του θείου προορισμού του, δεν φοβάται τον διάλογο και σέβεται την επιστήμη. Και όπως στην περιοχή της ανθρωπολογίας δεν διαχωρίζεται ο άνθρωπος σε σώμα και ψυχή, αλλά θεωρείται ως ενιαία ψυχοσωματική ενότητα, έτσι και στην περιοχή της θεολογίας δεν διαχωρίζεται η ηθική από την πνευματική ζωή, αλλά θεωρείται ως ενιαία και αδιαίρετη με αυτήν.
Έτσι, για τη σύγχρονη εξέλιξη της τεχνολογίας δεν έχουμε φοβικά σύνδρομα, αλλά στεκόμαστε με ανύσταχτο ενδιαφέρον προς αυτά. Δεν είμαστε ούτε τεχνοφοβικοί ούτε τεχνοαφελείς. Ανοίγουμε ένα νέο επίπεδο διαλόγου και θα πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση, για να συνδιαλεγόμαστε με τη σύγχρονη πραγματικότητα. Να έχουμε ελπίδα, να κρατάμε μια θετική στάση, να βλέπουμε τα θετικά και να μένουμε με την ελπίδα ότι ο Θεός θα βοηθήσει για την αποσόβηση των κινδύνων. Να μη βλέπουμε μηδενιστικά τα πράγματα και τις καταστάσεις. Το παν εξαρτάται από τα όρια που θα τοποθετήσουμε στην τεχνητή νοημοσύνη. Να προσπαθήσουμε να το δούμε ως ευκαιρία και όχι ως απειλή.
Πρέπει όλοι να προσαρμοστούμε στην Τεχνητή Νοημοσύνη; Σίγουρα δεν θα την δαιμονοποιήσουμε, πλην όμως θα πρέπει να μιλήσουμε για τα ηθικά ζητήματα, για τις ηθικές, κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές προκλήσεις. Πολιτική δίχως ηθική δεν μπορεί να προχωρήσει και να πάει πουθενά. Θα πρέπει όλοι να καταλάβουμε ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν είναι η ψηφιοποίηση του Δημόσιου Τομέα. Είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο. Είναι η προστασία του ανθρώπινου είδους. Ακριβώς το θέμα αυτό έχει δημοσιευθεί στο συμβούλιο της Ευρώπης, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αλλά και την Unesco, για να δημιουργηθούν κανόνες εναρμονισμένοι σχετικά με την Τεχνητή Νοημοσύνη, να δημιουργηθεί μια σύσταση δεοντολογίας σχετικά με τα ζητήματα της ηθικής διαχείρισης, με τα ζητήματα της ηθικής ανάπτυξης, της ηθικής επικοινωνίας, πληροφόρησης, εκπαίδευσης και έρευνας. Τέτοια θέματα ρυθμίζει ο νόμος 49/61 του 2022.
Κατά τον James Moor μπορεί να προσαρμοστεί η ανθρώπινη ηθική σε εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης. Αρχικά, με τη δημιουργία συστημάτων που οι ενέργειές τους θα περιορίζουν τα ανήθικα αποτελέσματα, με τα συστήματα που θα έχουν προγραμματιστεί για το ποιες ενέργειες θα εκτελούν και ποιες δεν θα εκτελούν, καθώς επίσης και με τη δημιουργία συστημάτων με πλήρως ηθικές οντότητες που θα προσομοιώνονται με τον άνθρωπο, διαθέτοντας ελεύθερη βούληση, συνείδηση, συναίσθηση και αίσθηση της ηθικής, όσο βέβαια είναι αυτό δυνατόν. Κατά συνέπεια, είναι αναγκαίος ο κώδικας ηθικής.
Ένα θετικό βήμα είναι ο κανονισμός προστασίας GDPR, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις 24 Μάϊου 2016 και εφαρμόζεται από τις 25 Μάϊου 2018 στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών, για την ενίσχυση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των προσώπων στην ψηφιακή εποχή.
Οπωσδήποτε, η ψηφιακή εποχή είναι εδώ, η τεχνολογική πρόοδος αναπτύσσεται συνεχώς και επηρεάζει τη ζωή μας. Αναμφισβήτητα, όμως, η σωστή χρήση της είναι ευθύνη του κράτους και των θρησκειών. Η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει προσφύγει στην Ευρώπη, για να σταματήσουν τα πειράματα του μετανθρωπισμού. Το 2022 θεσπίστηκε νέος νόμος που ρυθμίζει την ασφάλεια των πληροφοριών και τις ανθρώπινες πληροφορίες. Η Ευρώπη προσπαθεί να κρατήσει έναν αξιακό και πολιτισμικό άνθρωπο. Προσπαθεί να κρατήσει την εύρυθμη λειτουργία του κράτους. Δεν θέλει να ακυρωθούν τα αξιακά δικαιώματα, σε αντίθεση με την Κίνα και την Αμερική. Στην Κίνα δεν υπάρχει ο σεβασμός του ανθρώπου, ενώ στην Ευρώπη υπάρχει. Η Ελλάδα, από τα πρώτα κράτη, έχει προβεί σε σύσταση εθνικής επιτροπής για τα ανθρώπινα δικαιώματα σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη. Ήδη στη Γαλλία, στο Παρίσι, από το 1994 δημιουργήθηκε επιτροπή ηθικής. Επίσης, το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο θέσπισε κανόνες δεοντολογίας για την συνταγματική προστασία των ανθρώπων από τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες. Αποφάσισε πως, αν πρέπει να αποδοθεί ευθύνη στην τεχνητή νοημοσύνη, ο αλγόριθμος θα εξισώνεται με έναν επαγγελματία. Ισχύει αυτό; Όχι, δεν ισχύει αυτό, διατείνεται το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο. Δεν πρέπει να το δούμε έτσι το θέμα. Δεν πρέπει να αποδοθεί νομική προσωπικότητα στο ρομποτικό κατασκεύασμα. Η απόδοση νομικής προσωπικότητας μπορεί να είναι οικονομικά ελκυστική, αλλά ηθικά, κοινωνικά και νομικά είναι προβληματική.
Ερωτάται, ακόμη, αν θα αναγνωριστεί νομική προσωπικότητα στις μηχανές, αφού είναι έξυπνες και αντιλαμβάνονται. Θα έχουν δικαιώματα και υποχρεώσεις; Εμείς πώς θα τις αντιμετωπίζουμε; Αν ήμασταν νομοθέτες, πώς θα νομοθετούσαμε; Αφού γνωρίζουμε ότι δεν νομοθετούν μόνο οι νομοθέτες, αλλά και ο κάθε πολίτης που έχει δικαίωμα ψήφου. Πρόκειται για ένα ερώτημα της θεολογικής κτησιολογίας, ένα ερώτημα νομικό-ηθικό-φιλοσοφικό-κοινωνικό.
Σημειωτέον ότι της νομιμότητας προηγείται η νομιμοποίηση. Άλλο η νομιμότητα και άλλο η νομιμοποίηση. Η νομιμότητα είναι η νομοθεσία, η τυπική ισχύς ενός νόμου, ενώ η νομιμοποίηση είναι η ωμή πραγματικότητα της εφαρμογής ενός νόμου. Είναι το ηθικό, πολιτικό, κοινωνικό, φιλοσοφικό και θεολογικό υπόστρωμα της κοινωνίας. Επειδή, λοιπόν, οι τεχνοκράτες δεν βάζουν φραγμούς και όρια, χρειαζόμαστε μια ισχυρή κυβέρνηση με βούληση που θα επιβάλει τους νόμους. Θα επιβάλει τους νόμους για έναν κόσμο που θα έρθει, για μια εσχατολογία…
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Ο Κήπος του Παραδείσου ή ο Παράδεισος της Τεχνολογίας…
Δεν είναι, λοιπόν, η τεχνολογία που παρέχει ασφάλεια και χαρίζει σωτηρία, αλλά είναι η κραταιά και ακαταμάχητος προστασία του Θεού. Δεν είναι οι αλγόριθμοι και οι υπολογιστές που θα μας οδηγήσουν στην ουράνια Βασιλεία, αλλά είναι το παντοδύναμο χέρι του Θεού. Χρειαζόμαστε στις μέρες μας να ευωδιάσει η ζωή μας λιβάνι, νερό αγιασμένο, Θεία Ευχαριστία. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο Αθάνατος, ο Άναρχος, ο Αόρατος, ο Ακατάληπτος αγαπά όλους εμάς με τις πολλές αμαρτίες, μάς χαρίζει τα πάντα χωρίς να μας χρωστάει, τα μοιράζει όλα άφθονα σε καλούς και κακούς, βρέχει τα αγαθά του και σε δικαίους και αδίκους, ανατέλλει τον ήλιο και σε πονηρούς και σε αγαθούς, αγαπάει φίλους και εχθρούς, θέλει να φωτίσει κάθε άνθρωπο ερχόμενο στον κόσμο είναι εκείνος που έκανε τον Ήλιο εξουσία της ημέρας και την σελήνη και τους αστέρες εξουσία της νυκτός. Ο Χριστός ήρθε να γκρεμίσει τα σύνορα της λογικής, να βγάλει την ψυχή μας στο ξέφωτο του ουρανού, ήρθε να μας μάθει να δίνουμε νόημα, σκοπό και προοπτική σε αυτά που κάνουν τους άλλους να απελπίζονται, να μάς μάθει τον νέο τρόπο ζωής, να μας μάθει να έχουμε όχι το πνεύμα του κόσμου αλλά το πνεύμα του Θεού· και το πνεύμα του Θεού δεν μπορείς να το συναντήσεις ούτε στα βιβλία των σοφών ούτε μπορείς να το αποκτήσεις με όγκους χρυσού και αργυρού, αλλά παρέχεται δωρεάν και είναι δώρο του Λυτρωτού προς κάθε έναν που θα αισθανθεί την ανάγκη και θα το ζητήσει με πίστη και επιμονή, με θάρρος και αγάπη. Ας είναι το πέρασμά μας από την ζωή μια πνοή αύρας λεπτής που θα δροσίζει και θα ξεκουράζει, αλλά και θα φωτίζει τους συνανθρώπους μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ
Γαϊτάνης, Βασίλειος, Από την επικοινωνία στην κοινωνία, Σύγχρονες Θεωρίες επικοινωνίας και ορθόδοξος επικοινωνιακή Θεολογία, Αποστολική διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Αθήνα 2008.
Γκρέκας, Αρίσταρχος, Τεχνητή Νοημοσύνη και Άνθρωπος, Ορθόδοξη θεολογική προσέγγιση, Αποστολική διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2022.
Δασκαλάκης, Κωνσταντίνος, Τι μάς επιφυλάσσει η τεχνητή νοημοσύνη; Συνέντευξη στον Γιάννη Πανταζόπουλο που δημοσιεύθηκε στον διαδικτυακό τόπο Lifo στις 07/07/2019. Ανακτήθηκε στις 20/04/2020 από: https://www.lifo.gr/now/tech-science/konstantinos-daskalakis-kai-na-mas-harizan-olo-hreos-ayrio-i-hora-den-tha-sozotan
Κωτσιόπουλος, Κωνσταντίνος, Οικογένεια, πολυπολιτισμικότητα και Μετανεωτερικότητα, Άρθρο στο περιοδικό Θεολογία Τριμηνιαία έκδοση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ιαν. – Μαρτ. 2021.
Κωτσιόπουλος, Κωνσταντίνος, Κοινωνιολογική Θεώρηση της Συντεχνίας των Αμπελακίων Θεσσαλίας 1786 – 1811, Άρθρο στην Εξαμηνιαία περιοδική έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Λαρίσης και Τυρνάβου, ΑΧΙΛΛΙΟΥ ΠΟΛΙΣ, τεύχος 07 / ΜΑΪΟΣ 2022.
Μαντζαρίδης, Γεωργίου Ι. Χριστιανική Ηθική, Εισαγωγή – Γενικές Αρχές – Σύγχρονη προβληματική, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Β΄ έκδοση, Θεσσαλονίκη 2009.
Μπαμπινιώτης, Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Β΄ Έκδοση, Β΄ Ανατύπωση 2005 Εμπλουτισμένη, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε. Αθήνα 2002.
Παπανικολάου Γαβριήλ, Μητροπολίτου Νέας Ιωνίας, Φιλαδελφείας, Ηρακλείου και Χαλκιδόνος, Η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος ως σημείο αναφοράς για το Μέλλον, Άρθρο στην Εφημερίδα Καθημερινή, 3 Ιουλίου 2016.
Yuval Noah Harari, 21 Μαθήματα για τον 21ο αιώνα, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2018.
Zuboff Shoshana, Η εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού, ο Αγώνας για ένα ανθρώπινο μέλλον στο μεταίχμιο της Νέας εξουσίας, μτφ. Γιώργος Μπέτσος, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2019.