Λειτουργικές Τελετουργικές Πράξεις στην ελληνική λαϊκή εθιμοταξία – Ε΄
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Στην της λιτανείας του Επιταφίου, το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, όπως ταιριάζει σε εκφορά νεκρού, οι πιστοί που ακολουθούν κρατούν αναμμένες λαμπάδες και κεριά, που πολλοί, συγχέοντας το φως τους με το φως της Ανάστασης, προσπαθούν κατόπιν να το μεταφέρουν στα σπίτια τους. Όπως συμβαίνει και με τις λιτανείες των εικόνων των αγίων, έτσι και εδώ σημαντικό ρόλο παίζουν τα λουλούδια με τα οποία έχει στολιστεί η εικόνα ή ο επιτάφιος. Από την επαφή τους με τα ιερά σύμβολα, τα άνθη αυτά θεωρούνται από τον λαό αγιασμένα, ή μάλλον φορείς της υπερφυσικής δύναμης, μέσω των οποίων αυτή μπορεί να διαδοθεί και στους ανθρώπους, τις οικογένειες και τα σπίτια. Γι’ αυτό και τα λουλούδια αυτά διανέμονται στους πιστούς, με προφανείς φυλακτικούς και ιαματικούς σκοπούς.
Ο Δ. Σ. Λουκάτος παλαιότερα χαρακτήρισε την πρακτική αυτή «αναδιανομή», είναι ωστόσο προφανές ότι αυτό ισχύει στην περίπτωση που τα λουλούδια έχουν προσφερθεί από τους κήπους των ενοριτών για τον στολισμό των εικόνων, κάτι που ολοένα και λιγότερο ισχύει σήμερα, στα αστικά πλαίσια. Συνήθως μάλιστα οι λιτανείες της Μεγάλης Παρασκευής έχουν ως σημείο συγκέντρωσης την κεντρική πλατεία κάθε πόλης, είτε για όλες τις ενορίες με τους επιταφίους τους, αν αυτό είναι εφικτό, είτε για τον μητροπολιτικό ναό και τις γύρω του ενορίες, σε περιπτώσεις μεγάλων αστικών κέντρων, όπου οι αποστάσεις είναι μεγάλες, και δεν μπορούν να καλυφθούν από τις πλέον απομακρυσμένες ενορίες της πόλης.
Στην περίπτωση των λιτανειών των Θεοφανείων πάλι, αυτές γίνονται μόνον στις ενορίες εκείνες που έχουν κοντά τους λίμνες, δεξαμενές ή κολυμβητήρια, τις συγκεντρώσεις νερού που αγιάζονται τελετουργικά στα αστικά κέντρα μας. Τις λιτανείες αυτές ακολουθούν λιγότεροι πιστοί, δεν αποτελούν δε αναπόσπαστο μέρος της λατρευτικής πρακτικής των αστικών ενοριών, καθώς η τέλεσή τους δεν είναι γενικευμένη. Στις λιτανείες των Θεοφανείων είναι και πάλι ο αγιαστικός σκοπός του αστικού περιβάλλοντος που κυριαρχεί, αφού μέσα από την τέλεσή τους συνδέεται συμβολικά ο ναός, που αποτελεί το λατρευτικό κέντρο της ενορίας με το νερό που θα αγιαστεί, δια μέσου των σπιτιών και των δρόμων της περιοχής.
Αν μάλιστα στις λιτανείες της Μεγάλης Παρασκευής και των Θεοφανείων συμμετέχει ο επίσκοπος, τότε υπάρχει μέριμνα και για ειδική θέση ή εξέδρα, πάνω στην οποία θα ανεβεί ο κλήρος για να αναπέμψει την κύρια δέηση της όλης τελετουργίας, και απ’ όπου θα εκφωνηθεί ο σύντομος λόγος του επισκόπου προς τους συμμετέχοντες, ο οποίος έχει εξελιχθεί σε ουσιώδες μέρος της όλης τελετής.
Οι αστικές λιτανείες για τις οποίες έγινε λόγος προηγουμένως έχουν βεβαίως την αρχή και τη ρίζα τους στις ανάλογες αγροτικές θρησκευτικές λιτανείες, για τις οποίες σποραδικός λόγος έγινε και προηγουμένως. Διαφοροποιούνται όμως από εκείνες, κυρίως κατά το ότι η γενικότερα αγιαστική στοχοθεσία τους δεν εξειδικεύεται σε ζητήματα γονιμικά, όπως συμβαίνει στην ύπαιθρο. Ο αστός θέλει να αγιαστεί ο περιβάλλον δομημένος χώρος, τα σπίτια, οι δρόμοι και τα καταστήματα, ενώ ο χωρικός επιζητεί τον γονιμικό εξαγιασμό χωραφιών και παραγωγικών εγκαταστάσεων, μέσα από τις οποίες θα αποκτήσει τα προς το ζειν.
Οι αστικές λιτανείες, σε μεγάλο βαθμό, έχουν απωλέσει τον χαρακτήρα μια αρχαϊκής ιεροτελεστικότητας, που προσδιορίζει τις αντίστοιχες αγροτικές λιτανευτικές πομπές, έχουν εν μέρει εκκοσμικευθεί και έχουν προσλάβει περισσότερο τον χαρακτήρα του θεάματος, χωρίς γι’ αυτό να αποτελούν και υποδιαίστερη έκφραση των θρησκευτικών αισθημάτων όσων τις συγκροτούν και τις παρακολουθούν. Τόσο όμως οι αγροτικές όσο και οι αστικές λιτανείες συνεχίζουν να αποτελούν κομβικά σημεία της παραδοσιακής θρησκευτικότητας του ελληνικού λαού, στην πλέον πανηγυρική έκφρασή της.
Σε κάθε περίπτωση, οι αστικές λιτανευτικές πομπές εμπεριέχουν μάλλον κοινωνικά παρά μαγικοφυσικά αποτελέσματα, καθώς στοχεύουν πρωτίστως στη σύσφιγξη των δεσμών ανάμεσα στα μέλη της ενορίας, και στην ανάδειξή της σε βασικό πυρήνα πνευματικής οργάνωσης και εθιμικής δραστηριοποίησης, μέσα στα όρια των πολυάνθρωπων και απρόσωπων αστικών σχηματισμών της εποχής μας. Και είναι αυτός ο λόγος που οι αστικές λιτανείες, με τις διαφοροποιήσεις και τα χαρακτηριστικά που εξετάστηκαν παραπάνω, αποτελούν βασικά συστατικά στοιχεία της αστικής και νεωτερικής θρησκευτικής λαογραφίας μας.
