Ο Ευάγγελος Αβέρωφ ως πνευματικός άνθρωπος – Α΄
Του Μιχαήλ Γ. Τρίτου , Ομοτίμου Καθηγητού Α.Π.Θ. στην «Κιβωτό της Ορθοδοξίας»
Συμπληρώνονται φέτος 35 χρόνια από τον θάνατο του Ευαγγέλου Αβέρωφ-Τοσίτσα. Μικρό αφιέρωμα στη μνήμη του αποτελεί το παρόν άρθρο.
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας παράλληλα με τα υψηλά και υπεύθυνα υπουργικά του καθήκοντα καλλιέργησε και τα γράμματα με αποτέλεσμα να αναγνωρισθεί ως ένας καταξιωμένος πνευματικός άνθρωπος που αντιπροσωπεύει ένα πλούσιο σε ποιότητα και ποσότητα πνευματικό έργο, ένα έργο πρότυπο ήθους και ύφους για το οποίο ο Γάλλος ακαδημαϊκός Ντρυόν είπε πως είναι προορισμένο να καταστεί κλασικό.
Πολύπτυχη και πολυδιάστατη η πνευματική παραγωγή του Ευαγγέλου Αβέρωφ καλύπτει όλα τα είδη του γραπτού λόγου: ιστορία, μυθιστόρημα, διήγημα, θέατρο, αλληγορία. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του έχει μεταφραστεί στα γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά και ρουμάνικα και γενικά έχει αναγνωριστεί ως μια αξιόλογη προσφορά στο χώρο των γραμμάτων. Σε όλα τα έργα του βλέπει κανείς ένα αρμονικό συνταίριασμα ρεαλισμού, φαντασίας, ιστορίας και μεταφυσικής. Κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των κειμένων του είναι η εκφραστική λιτότητα και σαφήνεια, η αφηγηματική άνεση και κατά το Βάσο Βαρίκα «η διαύγεια του ύφους, η ενάργεια των περιγραφών, η αίσθηση του φυσικού τοπίου, η μυθοπλαστική του φαντασία, η ικανότητα δηλαδή να οργανώνει έναν κόσμο, που η ποικιλία και η «λογική» συγκρότησή του εξάπτουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη να παρακολουθήσει βήμα προς βήμα τις ανελίξεις που πραγματοποιούνται στα πλαίσιά του».
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ διάβαζε πολύ ποίηση και λογοτεχνία. Ήταν «παλαμικός» και «καβαφικός». Πίστευε για τους δύο ότι είναι ποιητές που βγαίνουν μια φορά στον αιώνα. Από τους Έλληνες πεζογράφους ξεχώριζε το Ροϊδη και τον Παπαδιαμάντη. Και από τους ξένους θαύμαζε τον Ντοστογιέφσκι και τον Τολστόι. Ο ίδιος θεωρούσε ως καλύτερα έργα του τα δύο πιο ιδιόμορφα: «Το Μοναστήρι του άη Νικόλα» και τα «Περιστέρια».
Το συγγραφικό έργο του Ευαγγέλου Αβέρωφ μπορούμε να το διακρίνουμε σε τρεις μεγάλες ενότητες: Στο καθαρά επιστημονικό, το ιστορικό και το λογοτεχνικό. Ως υποδιαιρέσεις του λογοτεχνικού θα θεωρήσουμε το μυθιστόρημα, το διήγημα, το θέατρο και την αλληγορία.
Στην πρώτη ενότητα, την επιστημονική, θα μπορούσαμε να εντάξουμε τα έργα του:
Η βαλκανική τελωνειακή ένωσις. Γραμμένο στα γαλλικά, εκδόθηκε στο Παρίσι το 1933. Το βιβλίο αυτό, που προλογίζει ο άλλοτε πρωθυπουργός της Γαλλίας Εδουάρδος Ερριώ, πήρε το πρώτο βραβείο του ινστιτούτου Κάρνεγκ στο διεθνή διαγωνισμό της βαλκανικής διασκέψεως του Βουκουρεστίου.
Συμβολή εις την έρευναν του πληθυσμιακού προβλήματος της Ελλάδος, είναι ένα άλλο του βιβλίο. Η αξιολογότατη αυτή επιστημονική μελέτη, που αποτελείται από 446 σελίδες και εκδόθηκε στην Αθήνα το 1939, βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.
Μια δεύτερη ενότητα αποτελούν τα ιστορικά του έργα. Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του ιστορικού Ευαγγέλου Αβέρωφ, αν και πολιτικού, είναι η ιστορική αμεροληψία. Διαβάζοντας κανείς τα ιστορικά του έργα, χαίρεται από τις πρώτες κιόλας σελίδες το μεγάλο και σπάνιο προσόν της ιστορικής απάθειας, όπου το υποκειμενικό συναισθηματικό στοιχείο δεν υπεισέρχεται στην αντικειμενική εξιστόρηση των γεγονότων. Ο συγγραφέας εμφανίζεται άριστος γνώστης των ιστορικών πηγών, αντικειμενικός στις κρίσεις προσώπων και πραγμάτων, καταπληκτικός στην τεκμηρίωση των ιστορικών στοιχείων που χρησιμοποιεί. Ιστορικά του έργα είναι:
Ελευθερία ή θάνατος. Το έργο αυτό, που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1945, αναφέρεται στο χρονικό μια μυστικής οργανώσεως στη γερμανοκρατούμενη Ιταλία.
Η πολιτική πλευρά του κουτσοβλαχικού ζητήματος. Πρόκειται για ένα θαυμάσιο και επιστημονικά τεκμηριωμένο έργο, που αποκτά εκ νέου επικαιρότητα λόγω της αναμοχλεύσεως των μειονοτικών θεμάτων. ‘Όπως παρατηρεί ο γνωστός βαλκανιολόγος Αχιλλεύς Λαζάρου «στο έργο αυτό ο Ευάγγελος Αβέρωφ προβαίνει σε σύντομη εθνολογική θεώρηση και ακριβή χρονολόγηση του ζητήματος, σε παράθεση αυτούσιων υπομνημάτων της προπαγάνδας και των αντιστασιακών Ελληνοβλάχων, επισημαίνει τα αίτια της δημιουργίας του ζητήματος, τις επιδιώξεις της προπαγάνδας και τον αντίκτυπο σε άλλες χώρες, ενώ συνάμα κρίνει την αντιμετώπιση του ζητήματος από τη ρουμανική και ελληνική πλευρά».
Η εργασία του: η εξωτερική πολιτική της Ελλάδος, είναι μια περισπούδαστη διάλεξη που δόθηκε στη Ρώμη το Νοέμβριο του 1959 και εκδόθηκε την επόμενη χρονιά από το «ιταλικό κέντρο σπουδών διεθνούς συμφιλιώσεως».
Το αξιολογότερο όμως ιστορικό έργο του Ευαγγέλου Αβέρωφ, που ανήκει «κατά κοινήν ομολογίαν» στα σημαντικότερα ιστορικά έργα των χρόνων μας, είναι το Φωτιά και Τσεκούρι. Πρόκειται για μια συνοπτική έκθεση των ελληνικών γεγονότων της τραγικής περιόδου 1946-49. Το βιβλίο αυτό, το οποίο και αυτός ακόμη – το τονίζω ιδιαίτερα λόγω της πολιτικής αντιθέσεως των ανδρών – ο Μάρκος Βαφειάδης το θεωρούσε ως το πιο αντικειμενικό βιβλίο που έχει γραφεί γι’ αυτή την περίοδο, έχει το μεγάλο για το συγγραφέα πλεονέκτημα της βιωμένης αμεσότητας. Εκδόθηκε στα γαλλικά σε δύο εκδόσεις που εξαντλήθηκαν. Και στα ελληνικά μεταφρασμένο το βιβλίο, έφθασε τις τέσσερις εκδόσεις, όλες από το βιβλιοπωλείο της Εστίας.
Το τελευταίο ιστορικό έργο του συγγραφέα είναι η Ιστορία των χαμένων ευκαιριών (Κυπριακό 1956-1963) σε δύο τόμους. Εκδόθηκε το 1981 στην Αθήνα και αναφέρεται στις μεγάλες ευκαιρίες που χάθηκαν για την επίλυση του μεγάλου και χρονίζοντος κυπριακού προβλήματος. Βιβλίο γραμμένο με εθνικό πόνο, αλλά και ρεαλισμό. Στον αναγνώστη δίδονται αυθεντικές και άγνωστες πληροφορίες για το μεγάλο αυτό εθνικό ζήτημα. Είναι στοιχεία που προέρχονται από τον πεπειραμένο διπλωμάτη που χειρίστηκε με υπευθυνότητα τις τύχες του Κυπριακού και έδωσε με τη συνθήκη της Ζυρίχης την καλύτερη δυνατή λύση στο πρόβλημα αυτό.
