Η πίστη, η αγάπη, αλλά και η εφευρετικότητα σε συνδυασμό με τη γόνιμη σκέψη, τόσο των λόγιων, όσο και του απλού πιστού κόσμου έχουν προσδώσει στην Παναγία πλείστα ονόματα. Τα ονόματα της Παναγίας ξεπερνούν τα τριακόσια και ενδεικιτκά θα μπορούσαμε να τα χωρίσουμε σε ορισμένες κατηγορίες.
Από την απεικόνιση της Παναγίας στην εικόνα
Τέτοια ονόματα της Παναγίας είναι: Βρεφοκρατούσα, Γλυκοφιλούσα, Γαλακτοτροφούσα, Πλατυτέρα των Ουρανών, Οδηγήτρια, Εσφιγμένη, μεταξύ άλλων. Ένα ακόμη είναι το επίθετο «Δεξιοκρατούσα», ή «Δεξιά», όταν κρατάει τον Χριστό στο δεξί της χέρι και όχι προς το μέρος της καρδιάς της. Αλλά, και «Μεγαλομμάτα», όταν ο εικονογράφος έχει απεικονίση την Παναγία με μεγάλα μάτια.
Υπάρχουν, ωστόσο, και ονόματα της Παναγίας, τα οποία συνδυάζονται με μια ιερή ιστορία. Ένα τέτοιο όνομα είναι της Εικόνας «Άξιον Εστί», η οποία είναι θησαυρισμένη στο Ναό του Πρωτάτου, στις Καρυές του Αγίου Όρους και πήρε το όνομα από το θαύμα που επιτελέσθηκε από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ. Κατά την Παράδοση ο Αρχάγγελος έψαλε τον γνωστό ύμνο «Άξιον Εστί» σε πλάκα και έγινε άφαντος.
Αντίστοιχο, είναι και το επίθετο «Τριχερούσα», που τη συνοδεύει, καθώς στην εικόνα της Παναγίας υπάρχει σ’ αυτήν ένα τρίτο χέρι, που συμβολίζει το θαύμα που συνέβη στον υμνητή και δογματίσαντα για την Παναγία Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Το δεξί χέρι του το έκοψαν Μουσουλμάνοι και θαυματουργικά αποκαταστάθηκε.
Η Παναγία η «Εσφαγμένη» ονομάστηκε έτσι, γιατί κατά την Παράδοση μοναχός θύμωσε μαζί της και με μαχαίρι χτύπησε την εικόνα της Παναγίας στο πρόσωπο. Τότε από την εικόνα άρχισε να τρέχει αίμα, ενώ ο μοναχός τυφλώθηκε και έκανε ως τρελός. Ο μοναχός ζήτησε συγγνώμη και συγχωρήθηκε, αλλά το χέρι που κτύπησε την Παναγία τιμωρήθηκε, αφού δεν έλισωσε μετά τον θάνατο του μοναχού.
Υπάρχει ακόμη η Παναγία η «Πυροβοληθείσα», στη Μονή Βατοπεδίου, αφού την εικόνα της την κτύπησαν με όπλο Τούρκοι. «Σφαγμένη» είναι και η εικόνα της Παναγίας της Πορταϊτισσας, της Μονής Ιβήρων, που ονομάστηκε έτσι με το θαύμα που έκανε η Παναγία, να φανερώσει τη θέληση της να παραμείνει στην είσοδο της Μονής ως θυρωρός, για να την προστατεύει.
Από τον τόπο της Παναγίας
Έτσι υπάρχει η Παναγία η Αθηνιώτισσα, η Βουρλιώτισσα, η Κυκκώτισσα, η Καστριώτισσα, η Κάμπου, η Πυργιανή, η Εγκλειστριανή (από τη Μονή του Οσίου Νεοφύτου του Εγκλείστου στην Κύπρο), η Σπηλιανή, η Μεγαλοσπηλαιώτισσα (του Μεγάλου Σπηλαίου Καλαβρύτων), η Τουρλιανή, η Θαλασσινή, η Καλαμού, η Καμινιώτισσα, η Βλαχερνίτισσα, η Ολυμπιώτισσα, η Σουμελιώτισσα, η Πλατανιώτισσα, η Καταπολιανή, η Χοζοβιώτισσα (στην Αμοργό από τη Μονή Χοζεβά των Αγίων Τόπων), η Νεαμονήτισσα της Χίου, η Παμμακάριστος ( από τη Μονή της Κωνσταντινούπολης), η Αγία Σιών, η Μακεδονίτισσα στη Λευκωσία, η Έλωνη, η Τροοδίτισσα, η Κυκκώτισσα, η Μαλεβή ( από το όρος Πάρνων, που λέγεται και Μαλεβός), των Χαλκέων (χαλκουργών) στη Θεσσαλονίκη, η Αμπελακιώτισσα στη Θεσσαλία.
Από την τεχνοτροπία του Ναού της Παναγίας
Τέτοια επίθετα είναι η Θολοσκέπαστη, η Μολυβδοσκέπαστη, η Πελεκητή, η Κρεμαστή, η Μαρμαριώτισσα.
Από το όνομα του κτίτορα του Ναού ή της Μονής της Παναγίας
Τέτοια επίθετα είναι Παναγία η Παχειά, η Γλυκειά (από το επίθετο Γλυκύς), η Περλιγκού, η Λυκοδήμου, η Κοροβιλιά, η Καπνικαρέα.
Από τον μήνα που εορτάζεται η Παναγία
Σοτομπριανή, Βρεχούσα, Αυγουστιανή και Δεκαπεντούσα, Τριτιανή, Μεσοσπορίτισσα, Βροντού, Ακαθή ( από τον Ακάθιστο Ύμνο).
Από τα θαύματα της Παναγίας
Γοργοϋπήκοος, Ελεούσα, Ελεήστρα, Γιάτρισσα, Θεραπεία, Αιματούσα ή Γαιματούσα ( σταματά την αιμορραγία), Υγεία, Υπακοή, Ψυχοσώστρα, Παραμυθία, Παρηγορήτρα, Παυσολύπη, Φανερωμένη, Μυροβλύτισσα.
Εγκωμιαστικά από την έξαρση της αγάπης των πιστών
Συνήθως χρησιμοποιείται επίθετο με πρώτο συνθετικό τον χρυσό: Χρυσοκελλαριά, Χρυσοσπηλιώτισσα, Χρυσοπηγή, Χρυσογαλούσα, Χρυσοποδαρίτισσα, Χρυσοχεριά. Υπάρχουν όμως και άλλα, όπως Αγγελόκτιστη, Αερινή, Αναφωνήτρα, Επίσκεψις, Παντάνασσα, Τρανή, Χιλιαρμενίτισσα, Ανθοφορούσα, Ασπροφορούσα.
Αυτά που προσέδωσαν στην Παναγία οι Υμνογράφοι της Εκκλησίας
Κυρίως προέρχονται από τον Ακάθιστο Ύμνο: Αμόλυντος, Υψηλοτέρα, Καθέδρα, Κλίμαξ, Σκέπη, Πόλη, Παράκλησις, Επίσκεψις, Καταφυγή, Κεχαριτωμένη, Χώρα του Αχώρητου, Όρος Αλατόμητον, Ρόδο το Αμάραντον, Αρουρα Βλαστάνουσα και άλλα.
Τα προσκυνήματα στον Ελληνισμό
Τα προσκυνήματα διακρίνονται στα Πανελλήνια και στα τοπικά προσκυνήματα της Παναγίας, που οι προσκυνητές προστρέχουν σε όλη τη χώρα τις ημέρες αυτές του “Πάσχα του καλοκαιριού”, όπως χαρακτηρίζεται η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Το πρώτο σε προσέλευση πιστών είναι της Μεγαλόχαρης της Τήνου, με περίπου 1.000.000 προσκυνητές ετησίως, της Σουμελά, στο Βέρμιο, με 500.000 προσκυνητές ετησίως και της Εκαντοταπυλιανής Πάρου, με 300.000 περίπου πιστούς.
Μπορεί, βέβαια, η Θεομήτωρ να έχει εκατοντάδες χαρακτηρισμούς, όμως σε κάθε ναό, μέσα στο ιερό, υπάρχει πάντα η Παναγία η Πλατυτέρα των Ουρανών, όπου απεικονίζεται με τα χέρια ανοιχτά και στη μέση της βρίσκεται η μορφή του Χριστού.
Εορτάζουν συνηθέστερα στις 15 Αυγούστου, στις 8 Σεπτεμβρίου, και στις 21 Νοεμβρίου, αλλά και σε αρκετές άλλες ημερομηνίες μέσα στο χρόνο.