Το… Α’ Νεκροταφείο της Ερμούπολης
Στο ανοιχτό αυτό μουσείο, που τόσο φέρνει στον νου το Α΄ Νεκροταφείο της Αθήνας (αλλά και ευρωπαϊκά κοιμητήρια-υπαίθριες γλυπτοθήκες, όπως το Περ Λασέζ στο Παρίσι, το Χάιγκεϊτ στο Λονδίνο ή το μοναδικό Σταλιένο στη Γένοβα), η Τήνος, με τα γερά της χέρια, χέρια που σμίλευσαν τόσες γωνιές της κυκλαδικής πρωτεύουσας, είναι ένας αμίλητος πρωταγωνιστής.
Γράφει ο Δημήτρης Καραΐσκος
Το ραντεβού µας ήταν στις τέσσερις και μισή το απόγευμα στο κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου. «Θα σε περιμένω κάτω από το ρολόι», μου είπε στο τηλεφώνημά μας η κ. Ειρήνη Δράκου. Περπάτησα από τον Αγιο Νικόλα έως τη συνοικία της Νεάπολης μέσα από τα στενά της Ερμούπολης, που αποκαλύπτουν συνεχώς πράγματα για να δεις, ακόμα κι αν έχεις περάσει από το ίδιο σημείο πολλές φορές: ένα κρυμμένο σύμβολο ή μια χρονολογία στη σιδεριά ενός μπαλκονιού, ένα παράξενο ποδόμακτρο στην είσοδο ενός παλιού, κλειστού αρχοντικού.
Σήμερα, σπίτια που για καιρό ήταν κλειστά άρχισαν να ανοίγουν για το Πάσχα και την έλευση του καλοκαιριού, και ακούγονταν από μέσα τους μουσικές και ομιλίες. Και όμως, αυτή η Μεγάλη Δευτέρα ήταν γκρίζα και συννεφιασμένη, λες και ήθελε να ταιριάξει στην επίσκεψή μας στο παλιό κοιμητήριο της πόλης.
Η κ. Δράκου, φιλόλογος, λυκειάρχης στην Ερμούπολη για δύο δεκαετίες και σήμερα ενεργή στα κοινά του τόπου στους χώρους της παιδείας και του πολιτισμού, μου προσφέρει μια μικρή ξενάγηση στον σιωπηλό αυτό τόπο όπου, μετά μια μεσημεριανή μπόρα, δεν συναντάς ψυχή.
Τα μνήματα απλώνονται σε διαδοχικά ανηφορικά επίπεδα μέσα στον αστικό ιστό, χωρισμένα σε τομείς. Μακριά στο βάθος του τοπίου, ανάμεσα στα σπίτια της πόλης, ξεπετάγονται οι γερανοί του Νεωρίου, σκληρά, μεταλλικά βιομηχανικά σύμβολα ιδωμένα από ένα μικρόκοσμο φτιαγμένο από κυπαρίσσια, μάρμαρο και επικήδειους.
Τα ταφικά μνημεία, σαν μικρές πύλες προς μια άλλη διάσταση, σιωπηλοί πομποί παλιών ιστοριών που χάθηκαν μέσα στα χρόνια, συνεχίζουν να εκπέμπουν το σήμα τους. Και ενώ το σήμα έρχεται από τον άλλο κόσμο με παράσιτα, υπάρχουν φευγαλέες στιγμές που είμαστε σχεδόν σίγουροι πως ακούγεται.
«Ποια είναι αυτή η κυρία εδώ, και γιατί βρίσκεται στη γωνιά μόνη της – ποια να ήταν άραγε;», αναρωτιέται η συνοδοιπόρος μου. Βρισκόμαστε στο κομμάτι του κοιμητηρίου όπου έχουν ταφεί οι επιφανείς και οι σπουδαίοι. Στην κορυφή μιας ψηλής στήλης από γερασμένο μάρμαρο στέκεται η προτομή μιας νέας γυναίκας. Πράγματι, ποια να ήταν η Ευγενία Καντζιλιέρη από την Κάσο; Εφυγε από τη ζωή το 1914, μόλις δεκαεννέα ετών. Η μητέρα της θρηνεί σπαρακτικά στο μοιρολόι που έχει σκαλιστεί πάνω στο μικρό μνημείο. Στο πίσω μέρος της προτομής κρύβεται το όνομα του δημιουργού της, Ιωάννη Καλπάκη, περιώνυμου μαρμαρογλύπτη από τη γείτονα Τήνο – μια μητέρα της μαρμαροτεχνίας.
Στο ανοιχτό αυτό μουσείο, που τόσο φέρνει στον νου το Α΄ Νεκροταφείο της Αθήνας (αλλά και ευρωπαϊκά κοιμητήρια-υπαίθριες γλυπτοθήκες, όπως το Περ Λασέζ στο Παρίσι, το Χάιγκεϊτ στο Λονδίνο ή το μοναδικό Σταλιένο στη Γένοβα), η Τήνος, με τα γερά της χέρια, χέρια που σμίλευσαν τόσες γωνιές της κυκλαδικής πρωτεύουσας, είναι ένας αμίλητος πρωταγωνιστής.
Αν κάποιος έχει περπατήσει πάνω από τους τάφους του νεκροταφείου του Πύργου –του χωριού των μαρμαρογλυπτών, στα «Εξω Μέρη» της Τήνου– ξέρει πως όλα αυτά τα περίτεχνα σκαλίσματα, οι προτομές, οι ναΐσκοι, τα αγάλματα, όλα αυτά εδώ τα μικρά έργα τέχνης, έρχονται από μια παράδοση αιώνων πάνω στο μάρμαρο. Αγκυρες, καράβια, παράσημα, άγγελοι και δάφνες – οι Τήνιοι μάστορες ήρθαν εδώ για να μιλήσουν για τη δόξα της παλιάς Ερμούπολης, της πόλης που γεννήθηκε με μια απότομη έκρηξη από εύπορους εσωτερικούς μετανάστες στις αρχές του 19ου αιώνα.
Προτομές, ναΐσκοι και αγάλματα, όλα αυτά τα εντυπωσιακά έργα τέχνης έγιναν από Τήνιους μαρμαρογλύπτες τον 19ο αιώνα.
Από το 1837 αποτυπώνεται εδώ η ιστορία της πόλης και αφήνονται τα χνάρια της ζωής επιφανών πολιτών της. «Εδώ νέαν πατρίδαν μου εύρων ανεγεννήθην, και επέρανα τον βίον μου ως ήρχισα, ευδαίμων», αναγράφεται στο ταφικό μνημείο του τραπεζίτη Ευστράτιου Ζ. Νεγρεπόντη, που γεννήθηκε στη Χίο το 1814 και απεβίωσε στη Σύρο το 1871.
Περιδιαβαίνοντας τον χώρο, σταματάμε σε καθένα από τα εντυπωσιακά μνημεία και προσπαθούμε, αφουγκραζόμενοι τα μηνύματα που μας έχουν αφήσει οι οικογένειες των θανόντων, να σκεφτούμε τις ζωές τους, να φανταστούμε τη μορφή τους. Διαβάζουμε τα μοιρολόγια, ψάχνουμε τις χρονολογίες, αποκωδικοποιούμε τα χαραγμένα σύμβολα.
«Είναι λες και οι οικογένειές τους να ήθελαν να τους κάνουν με αυτά τα μνημεία να ζήσουν για λίγο ακόμα – και να που τώρα το κατάφεραν», λέω, και η συνοδός μου απαντά σιγανά: «Οι άνθρωποι θέλουν να ζήσουν με τους νεκρούς τους».
Σαν ζωντανά
Πράγματι, κάποιες από τις προτομές και τα αγάλματα φαίνονται τόσο ζωντανά, που νιώθεις, μέσα στην ησυχία του τόπου, πως θα γυρίσουν και θα σε κοιτάξουν. Οι πτυχώσεις στα ενδύματα κάποιων αγαλμάτων νομίζεις πως σε λίγο θα κυματίσουν. Η τέχνη των καλλιτεχνών που τα ‘χουν σμιλεύσει είναι κορυφαία, ασύλληπτη. Βρισκόμαστε αληθινά σε ένα μουσείο. Σ’ ένα μουσείο που αγωνιά να σωθεί.
Αναπόφευκτα, κάποια στιγμή, την προσοχή του επισκέπτη τραβά μια κατασκευή που κυριαρχεί στον χώρο. Φέρνει αμέσως στον νου ένα διάσημο τοπόσημο-σύμβολο της αρχαίας Αθήνας και της συνοικίας της Πλάκας, το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη ή Φανάρι του Διογένη. Ανήκει στη χιώτικη οικογένεια των Πετροκόκκινων. Δυστυχώς, η μαρμάρινη λήκυθος που δέσποζε στο μέσο του έχει καταστραφεί από πρόσφατο βανδαλισμό. Και ενώ η ξενάγηση συνεχίζεται, μας πλησιάζει με αποφασιστικό βήμα μια ασκητική μορφή ντυμένη με μπλε ράσο. Είναι ο πατήρ Δωρόθεος Γάγκος (ή παπα-Γάγκος, όπως τον λένε), που κρατά την τοπική ενορία του Αγίου Γεωργίου. «Εδώ και μισό αιώνα τα φυλάω αυτά τα μνημεία», μας λέει. «Κάνω ό,τι μπορώ. Προχθές έπεσε η οροφή σε εκείνο εκεί» – μας δείχνει έναν νεοκλασικό ναΐσκο. Είναι ο τάφος του Σταματίου Πρωίου, Χιώτη εμπόρου και μεγάλου τοπικού ευεργέτη κατά τον 19ο αιώνα. Και ενώ γίνονται φιλότιμες προσπάθειες από την τοπική αυτοδιοίκηση για να αναδειχθεί και να συντηρηθεί όπως του αξίζει το Μαυσωλείο της Σύρου, αυτές είναι καθηλωμένες στη γραφειοκρατία.
Ενώ αποχωρούμε, ο παπα-Γάγκος, με το κατάλευκο μούσι του και τα έξυπνα, λαμπερά μάτια, μας δίνει βάγια και μας μιλάει με αγάπη για τις ιστορικές, αλλά, όπως λέει, παραμελημένες ορθόδοξες εκκλησίες της Ανω Σύρας, τον Αγιο Νικόλαο των Φτωχών και την Αγία Τριάδα.
Περνώντας κάτω από τον παλιό, ιστορικό μαρμάρινο πύργο του ρολογιού, με κατεύθυνση την έξοδο, τον βλέπουμε να φωνάζει τις αμέτρητες γάτες που ζουν στο κοιμητήριο και να τις ταΐζει. Τις φροντίζει κι αυτές, όπως και τα ταφικά μνημεία.
Είναι ένας σιωπηλός άγιος-προστάτης αυτού του ξεχασμένου θησαυρού και, με τον τρόπο του κι αυτός, ένας τοπικός ευεργέτης. Μέσα στα γκρίζα χρώματα του υγρού, βροχερού απογεύματος κι ενώ αντηχούν τριγύρω οι καμπάνες της Μεγάλης Εβδομάδας, ρίχνω μια τελευταία ματιά προς τον κήπο με τα αγάλματα. Οι μαρμαρωμένοι θεμελιωτές της σπουδαίας νησιωτικής πρωτεύουσας κοιτούν από ψηλά, κρυφά ζωντανοί.
Πηγή: https://www.kathimerini.gr/
