Διότι ο ύψιστος και προσκυνητός Πατέρας είναι Πατέρας Αυτοαλήθειας, δηλαδή του μονογενούς Υιού, και έχει Πνεύμα αλήθειας, το Πνεύμα το άγιο, και αυτοί που δι’ Αυτών Τον προσκυνούν, το κάνουν διότι έτσι πιστεύουν και διότι ενεργεί επάνω τους η δύναμη Αυτών. Διότι το Πνεύμα είναι αυτό –λέει ο απόστολος– δια του οποίου προσκυνούμε και δια του οποίου προσευχόμαστε (Ρωμ. 8:26)· και ο μονογενής Υιός τού Θεού λέει: «Κανείς δεν πηγαίνει στον Πατέρα παρά μόνο αν περάσει από μένα» (Ιω. 14:6).
Αυτοί λοιπόν που έτσι προσκυνούν δια του Πνεύματος και της Αλήθειας τον ύψιστο Πατέρα, αυτοί είναι οι αληθινοί προσκυνητές.
Αφού λοιπόν ο Κύριος έβγαλε και τα Ιεροσόλυμα και την Σαμάρεια (από τόπους αποκλειστικής προσκύνησης του Θεού), για να μη νομίσει κανείς ότι πρόκειται να οριστεί αντί γι’ αυτά άλλος τόπος, με όσα λέει στη συνέχεια απομακρύνει πάλι τον ακροατή από κάθε σωματική έννοια και τόπο και προσκύνηση, λέγοντας: «Ο Θεός είναι πνεύμα, και αυτοί που Τον προσκυνούν πρέπει να προσκυνούν δια του Πνεύματος και της Αλήθειας» (Ιω. 4:24), δηλαδή εννοώντας τον Ασώματο εντελώς έξω από σώματα· διότι έτσι και θα Τον δουν αληθινά παντού δια του Πνεύματος και της Αλήθειάς Του.
Καθώς δηλαδή ο Θεός είναι πνεύμα, είναι ασώματος, και το ασώματο δεν βρίσκεται σε κάποιο τόπο ούτε περιορίζεται σε τοπικά όρια. Επομένως αυτός που λέει ότι ο Θεός πρέπει να προσκυνείται μόνο μέσα στα όρια των Ιεροσολύμων ή του όρους της Σαμάρειας ή σε κάποιον άλλο από τους τόπους της γης και του ουρανού, δεν λέει την αλήθεια ούτε προσκυνεί αληθινά.
Ως ασώματος ο Θεός δεν είναι πουθενά, ως Θεός όμως είναι παντού· διότι αν υπάρχει κάποιο όριο ή τόπος ή κτίση όπου δεν υπάρχει ο Θεός, αυτό πάλι θα σημαίνει ότι περιορίζεται σε κάτι· είναι λοιπόν παντού και σε όλα ο Θεός.
Πώς λοιπόν είναι παντού και σε όλα; Ως περιεχόμενος όχι από μέρος αλλά από το παν; Όχι βέβαια, διότι τότε πάλι θα ήταν σώμα. Επομένως, ως αυτός που συνέχει και περιέχει το παν, ο ίδιος είναι και στον εαυτό Του και παντού και επάνω από το παν, προσκυνούμενος από τους αληθινούς προσκυνητές δια του Πνεύματος και της Αλήθειάς Του.
Παντού λοιπόν, όχι μόνο στη γη, αλλά και στα υπεράνω της γης, θα προσκυνηθεί ο Θεός αληθινά και θεοπρεπώς από αυτούς που έτσι πιστεύουν: Πατέρας ασώματος και απεριόριστος κατά τον χρόνο και τον τόπο, με το άγιο και αΐδιο Πνεύμα και τον συνάναρχο Υιό και Λόγο, που είναι η ενυπόστατη Αλήθεια του Πατέρα.
Η ψυχή και ο άγγελος, καθώς είναι ασώματα, δεν είναι σε τόπο, ωστόσο δεν είναι και παντού, διότι δεν συνέχουν το παν αλλά και τα ίδια έχουν ανάγκη του συνέχοντος. Επομένως και αυτά είναι σε Αυτόν που συνέχει και περιέχει το παν και ορίζονται από Αυτόν καταλλήλως.
Η ψυχή πάλι, συνέχοντας το σώμα με το οποίο κτίσθηκε μαζί, είναι παντού στο σώμα όχι σαν σε κάποιο τόπο ούτε ως περιεχόμενη σε αυτό, αλλά ως αυτή που συνέχει και περιέχει το σώμα, έχοντας την ιδιότητα αυτή ως ένα στοιχείο του “κατ’ εικόνα Θεού”.
Η Σαμαρείτισσα, όταν άκουσε από τον Χριστό αυτά τα εξαίσια και θεοπρεπή λόγια –ότι ο Θεός πουθενά δεν προσκυνείται αληθινά, παρά μόνο δια του Πνεύματος και της Αλήθειάς Του–, σαν τη νύμφη ψυχή του Άσματος των ασμάτων που νυμφεύεται τον Θεό, αναπτερωμένη από τη φωνή του Νυμφίου τής αφθαρσίας, ανέφερε τον προσδοκώμενο και ποθούμενο και, μυστικά, ήδη παρόντα, λέγοντας: «Ξέρω ότι θα έρθει ο Μεσσίας, ο λεγόμενος Χριστός· όταν έρθει εκείνος, θα μας τα φανερώσει όλα» (Ιω. 4:25).
Βλέπετε πώς ήταν εντελώς έτοιμη να πιστέψει ότι πλησιάζει ήδη ο προσδοκώμενος, και γεμάτη ελπίδα; Άραγε δεν ταίριαζε να πει και αυτή όπως ο Δαβίδ: «Είναι έτοιμη η καρδιά μου, Θεέ μου, είναι έτοιμη η καρδιά μου, θα τραγουδήσω και θα ψάλω με τη δόξα μου» (Ψαλμ. 56:8);
Από πού θα το γνώριζε αυτό με τόση βεβαιότητα και ακρίβεια και θα το ποθούσε ολόψυχα, αν δεν είχε μελετήσει με άκρα σύνεση τα βιβλία των Προφητών; Γι’ αυτό είχε και τόσο μετάρσιο τον νου της, κατακυριευμένο από τη θεία χάρη.
Έτσι τώρα, καθώς βλέπω με χαρά τον σφοδρό πνευματικό πόθο αυτής της Σαμαρείτισσας προς τον Χριστό, μου έρχεται να πω πάλι γι’ αυτήν τα λόγια του Άσματος: «Ποια είναι αυτή που ξεπροβάλλει σαν την αυγή, ωραία σαν τη σελήνη, εκλεκτή σαν τον ήλιο;» (Άσμα 6:10).
Με το να αναγγέλλει δηλαδή ότι σε λίγο θα φανεί ο νοητός ήλιος της δικαιοσύνης Χριστός, και με το να υποδηλώνει ότι με αυτήν αρχίζει η Εκκλησία των εθνών, καθώς ανεβαίνει σαν από ιερή κολυμβήθρα, την πηγή επάνω στην οποία στεκόταν, κατηχούμενη από τον Σωτήρα, την βλέπω να ξεπροβάλλει σαν πολυαγαπημένη αυγή.
Είναι και ωραία σαν τη σελήνη, επειδή φέγγει, αν και επικρατεί ακόμη η νύχτα της ασέβειας.
Ακόμη, είναι εκλεκτή σαν τον ήλιο, αφού ονομάστηκε Φωτεινή από τον Σωτήρα και καταγράφηκε και αυτή στον κατάλογο εκείνων που έμελλε να λάμψουν σαν τον ήλιο κατά το ευαγγελικό κήρυγμα· διότι επισφράγισε τον από εκεί και πέρα φωτοειδή βίο της με μακάριο και μαρτυρικό τέλος, και τώρα αναγνώρισε τον Χριστό ως αληθινό Θεό και θεολόγησε τέλεια γι’ αυτόν. Και ό,τι είπε Αυτός ύστερα στους μαθητές για το συμφυές και ομότιμο Πνεύμα, ότι, όταν θα έρθει, θα τους διδάξει όλη την αλήθεια (Ιω. 16:12), τούτο πρόλαβε και αυτή και το είπε γι’ Αυτόν: «Όταν έρθει Εκείνος, θα μας τα φανερώσει όλα» (Ιω. 4:25).
Μόλις λοιπόν ο νοητός νυμφίος Χριστός την είδε να είναι τέτοια, της είπε απροκάλυπτα: «Εγώ είμαι, που σου μιλάω» (Ιω. 4:26).
(*) Έτσι αποδόθηκε η φράση του ευαγγελικού κειμένου «εν πνεύματι και αληθεία», στην οποία ο άγιος Γρηγόριος βλέπει τα δύο πρόσωπα της Αγίας Τριάδας: το Πνεύμα το άγιο και τον Υιό ως την Αυτοαλήθεια («εγώ ειμι η Αλήθεια» Ιω. 14:6), μαζί με τα οποία και με τη φώτιση των οποίων προσκυνείται αληθινά ο Θεός Πατέρας. Επομένως αληθινοί προσκυνητές του Θεού είναι αυτοί που Τον προσκυνούν ως Αγία Τριάδα φωτιζόμενοι από την Αγία Τριάδα.
Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Ομιλία ΙΘ’, Εις το κατά την Σαμαρείτιδα του Χριστού ευαγγέλιον, PG 151, 257Β-261Α (απόσπασμα).