«Απρίλη Απριλοφόρητε»: Ελληνικά Λαϊκά Εθιμικά – Β’
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Όπως επισημαίνει ο Βασ. Λαμνάτος, «για τους τσοπάνηδες, η γιορτή τ’ άη Γιώργη, του καλοσυνάτου αγίου, είναι μια δεύτερη Λαμπρή. Πανηγυρίζει όλο το βλάχικο απ’ άκρη σ’ άκρη. Σείεται όλος ο τόπος. Θα σφάξουν δε, και στη γιορτή του Μεγαλομάρτυρα αρνιά σαν το Πάσχα, που τα λένε ‘αηγιωργίτσηδες’». «Θα φάνε, θα πιουν, θα χορέψουν και θα γλεντήσουν και με το παραπάνω. Αυτή τη μέρα του αγίου που διαφεντεύει με τη δύναμή του κοπάδια και τσελιγκάτα, θα κανονίσουν κι όλες τις προθεσμίες και τις τσοπανοδουλειές τους, γιατί απ’ άη – Γιωργιού σ’ άη-Γιωργιού είναι χρόνος για τους τσελιγκάδες. Γι’ αυτό, από μερικούς και γνωστικούς τσοπάνηδες θ’ ακούσεις να λένε τη δεύτερη μέρα της Λαμπρής που γιορτάζεται τις πιότερες φορές ο άη-Γιώργης, ‘αρχίμερα της βλαχουριάς’ ή ‘πρωτοχρονιά της βλαχουριάς’. Τέτοιες χρονιάρες μέρες οι γεροτσελιγκάδες κοιτάζουν και τις πλάτες απ’τα αρνιά που σφάζουν. Έχουν, βλέπεις, και την ‘πλατομαντεία’ τους. Και για αυτούς τους τσομπάνηδες η πλάτη λέει πολλά. Μαντεύουν τι θα γεννήσει η συγκόρμισσα, δηλαδή η γυναίκα του τσοπάνη, μαντεύουν αν θα πουλήσουν πρόβατα, κι ακόμα, αν θα ψοφήσουν πράματα απ’ ανέχεια ή ανάγκη».
Με την λαϊκή λατρεία του αγίου συνδέονται και κατά τόπους παραδοσιακά αθλητικά αγωνίσματα, κυρίως αγώνες δρόμου, ιπποδρομιών και πάλης, που τελούνται σε διάφορους ελληνικούς τόπους, όπως στην Αράχοβα, στην Αρκαδία, στη Μεσσηνία και στη Λήμνο. Είναι χαρακτηριστικές οι σχετικές διαπιστώσεις του Γ. Α. Μέγα, σύμφωνα με τον οποίο η εποχή και πιθανώς οι άθλοι που αποδίδονται στον άγιο Γεώργιο παρακινούν αυτούς που γιορτάζουν τη μνήμη του να κάνουν και αγώνες δρόμου, ιπποδρομιών, πάλης, κλπ.
Είναι χαρακτηριστικά για το παραδοσιακό φίλαθλο πνεύμα των Ελλήνων όσα τελούνται στην Αράχοβα της Παρνασσίδας. Εκεί, το πανηγύρι κρατάει τρεις μέρες. Μετά τη λειτουργία γίνεται το τρέξιμο των γερόντων. Οι γέροντες πάνε στο στάδιο και παραβγαίνουν κι όποιος πάει πρώτος παίρνει ένα αρνί. Το στάδιο είναι απότομος κοίλος κατήφορος, γεμάτος κροκάλες. Τρέχουν από κάτω προς επάνω ξυπόλυτοι, επάνω είναι το αρνί ή το κριάρι, βραβείο του νικητή, που δίνεται από τους κτηνοτρόφους για το καλό των κοπαδιών. Τη δεύτερη μέρα γίνεται το πήδημα και την Τρίτη μέρα η πάλη και η σφαιροβολία’ σηκώνουν και βάρος τότε.
«Μετά τους αγώνες γίνεται χορός και κατόπιν βγάζουν την εικόνα, αφού πέσει το κανόνι. Έρχονται ένα γύρω στο χωριό κι έπειτα μπαίνουν πάλι μέσα, αφού πέσει πάλι το κανόνι. Στην Αρκαδία, Μεσσηνία, Λήμνο, ‘παραπιλάν τ’ άλογα’. Μετά τη λειτουργία βάνουν σ’ ένα μακρινό μέρος μια κουλούρα και παρατρέχουν με τ’ άλογα οι νέοι, ποιος θα την πρωτοπάρει. Αυτός θα την κόψει κομμάτια και θα δώσει σε όλους, όσοι παρατρέξανε μαζί του. Στο Μπάστα Μεσσηνίας γίνεται τ’ άϊ-Γιωργιού μεγάλο πανηγύρι και παρατρέχουνε τ’ άλογα. Οι επίτροποι της εκκλησίας ορίζουν βραβεία: σέλες, χάμουρα, ντουφέκια». Στο Αίνο ο νικητής «διευθύνεται εις την εκκλησίαν και ασπάζεται την εικόνα του αγ. Γεωργίου, εξερχόμενος δε αίρει επ’ ώμου εν αρνίον».
Στα ελληνικά χωριά της Μεσημβρίας νικητής στην πάλη ήταν αυτός που θα νικούσε στη σειρά τρεις αντιπάλους, καθώς η τέλεση αγώνων δρόμου, πάλης ή ιπποδρομιών, στις γιορτές και τα πανηγύρια είναι παλιά ελληνική παράδοση. Επίσης κατά την εορτή του αγίου Γεωργίου υπήρχε η παράδοση της κατασκευής και χρήσης παραδοσιακής «κούνιας», αλλά και του τελετουργικού «ζυγίσματος» των συμμετεχόντων, με την πίστη ότι έτσι εξασφάλιζαν καλή υγεία και «καλοχρονιά».
Στη Μεσημβρία της Θράκης, για παράδειγμα, «τ’ άι Γιωργιού ζυγιάζονται, καν’ νε και κούνιες στα δέντρα και κουνιούνται’ το’ χνε σε καλό», ενώ στη Ζαγορά συνηθίζουν όλοι να κουνιούνται, τουλάχιστον τρεις φορές ο καθένας, λέγοντας ταυτόχρονα: «εγώ στο χωριό και τα φίδια στο βουνό». Πρόκειται για μια τελετουργία γνωστή από την αρχαιότητα και διαδομένη τόσο και σε άλλους βαλκανικούς λαούς, όσο και σε λαούς άλλων περιοχών του κόσμου, που έχει πάντοτε διαβατήριο και γονιμικό χαρακτήρα.
Η εορτή του αγίου Γεωργίου αποτελούσε όριο για τη σύναψη διαφόρων συμβάσεων αγροτικού και κτηνοτροφικού χαρακτήρα, με βάση τις οποίες οργάνωναν οι άνθρωποι την κοινωνική και επαγγελματική ζωή τους.
Τον ίδιο μήνα εορτάζεται και ο άγιος απόστολος Μάρκος, ο οποίος θεωρείται ιδρυτής της Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας, γι’ αυτό και η εορτή του, στις 25 Απριλίου (ή εκ μεταφοράς την Τετάρτη της Διακαινησίμου, αν συμπίπτει με την Μεγάλη Τεσσαρακοστή) αποτελεί και την επίσημη θρονική εορτή του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής. Στον ελληνικό λαό θεωρείται γενικά εορτή αγροτική, γι’ αυτό και τιμάται με παραδοσιακή αργία των γεωργών.
Επίσης κατά την ημέρα αυτή, σε πολλές περιοχές τελούσαν ένα είδος αποδιοπόμπησης των φιδιών, με έντονα χτυπήματα χαλκωματένιων οικιακών σκευών, και την απαγγελία σχετικών έμμετρων επωδών.
