Η Εκκλησία στη Γη του Αίματος
Ενα άρθρο – κραυγή για τα όσα συμβαίνουν στην Ρωσία και την Ουκρανία από έναν Ρώσο ακαδημαϊκό κληρικό.
Αρχιμανδρίτης Γοβορούν Κυριλλος
Η Ουκρανία σπαράσσεται από τον πόλεμο και από τη μάχη του νέου κοινωνικού μοντέλου εναντίον του παλαιού το οποίο σχετίζεται με κλεπτοκράτια και διαφθορά. Ο χειμώνας του 2013-2014 είδε μια τρίμηνη αντικυβερνητική διαδήλωση στην πλατεία του Κιέβου γνωστή ως το Μαϊντάν η οποία οδήγησε στην αναγκαστική παραίτηση, μετά από τέσσερα χρόνια στην εξουσία, του προέδρου της Ουκρανίας Βίκτορ Γιανουκόβιτς. Ακολούθησε η αρπαγή της Κριμαίας από τη Ρωσία και ο de facto πόλεμος μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας στα ανατολικά μέρη της χώρας.
Τούτα είναι κάτι περισσότερο από πολιτικά γεγονότα. Αγγίζουν τις πιο θεμελιώδεις εμπειρίες της συνείδησης και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Αντανακλούν μια αφύπνιση της κοινωνίας των πολιτών καθώς και μια αντίδραση που έχει ως στόχο την επιστροφή στην παλαιά κατάσταση της δημόσιας ζωής. Το μέλλον της χώρας κρέμεται στην άκρη: όσο η πολιτική επιβίωση του έθνους μου τόσο και ο ηθικός και πνευματικός χαρακτήρας του.
Αυτό που χρειάζεται σήμερα, όχι μόνο στην Ουκρανία αλλά και σε κάθε μετα-σοβιετική χώρα, είναι η ηγεσία της Εκκλησίας να είναι συνειδητή για τους κινδύνους μιας υπερβολικά στενής σχέσης μεταξύ της χριστιανικής μαρτυρίας και της κρατικής εξουσίας, η οποία δυστυχώς έχει ως αποτέλεσμα αντικατάσταση της θεολογίας με την ιδεολογία. Η λύση αυτού του προβλήματος είναι η πιο ενεργή συμμετοχή της Εκκλησίας στην κοινωνία των πολιτών.
Η «Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας», σε Κοινωνία με το Πατριαρχείο της Μόσχας, είναι η μεγαλύτερη Εκκλησία της χώρας, και η μόνη που αναγνωρίζεται από τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες ανά κόσμο. Η δεύτερη μεγαλύτερη Εκκλησία είναι το «Πατριαρχείο Κιέβου», το οποίο ιδρύθηκε το 1992 ως αυτοκέφαλο και μη αναγνωρισμένο από τις άλλες Εκκλησίες. Και η μικρότερη είναι η «Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία», που ιδρύθηκε το 1918 στον απόηχο της Ρωσικής επανάστασης. Τέλος, υπάρχει η «Ουκρανική Ελληνική-Καθολική Εκκλησία» που βρίσκεται στην ένωση με τον επίσκοπο της Ρώμης και ακολουθεί τον Ανατολικό λειτουργικό τύπο.
Από το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, καμία από αυτές τις Εκκλησίες δεν έκανε αρκετά για να ενθαρρύνει την κοινωνία των πολιτών.
Τα τελευταία χρόνια όλες αυτές οι Εκκλησίες συνεργάστηκαν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, με το καθεστώς του Γιανουκόβιτς. Κανένας τους δεν έχει απομακρυνθεί αρκετά από τον μοντέλο των σχέσεων μεταξύ Εκκλησίας και κράτος που εξακολουθεί να επιδιώκει τα όνειρα της Βυζαντινής «συμφωνίας».
Αυτό το μοντέλο προϋποθέτει ότι η κρατική εξουσία είναι το απαραίτητο μέσο για τους ηγέτες της Εκκλησίας να επηρεάσουν την κοινωνία. Ενθαρρύνει μια συνεταιριστική συμφωνία των συμφερόντων που λειτουργεί πάνω από τα κεφάλαια των μελών της Εκκλησίας άμα και της κοινωνίας: εάν υποστηρίζουμε τις πολιτικές φιλοδοξίες σας, θα υποστηρίξετε τη ναοδομία και τα άλλα έργα μας. Ο Χριστιανισμός στην Ουκρανία έχει υιοθετήσει σε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό Ορθόδοξο μοντέλο σύμφωνα με τον οποίο το κράτος είναι ο μόνος εταίρος για την Εκκλησία. Η κοινωνία των πολιτών έχει ουσιαστικά αγνοηθεί σ᾽ αυτό το μοντέλο.
Το Μαϊντάν, ωστόσο, ανάγκασε όλες τις Ουκρανικές Εκκλησίες να επανεξετάσουν την προσέγγιση αυτή. Ως αποτέλεσμα των διαδηλώσεων στο Κίεβο, ένας νέος τρόπος διαμόρφωσης της κοινωνικής ταυτότητας τέθηκε σε λειτουργία. Οι διαδηλωτές του Μαϊντάν είχαν συγκροτήσει το κοινωνικό σώμα ικανό για δράση ενάντια στο κράτος και για χάρη της αξιοπρέπειας του κάθε ανθρώπου. Έκαναν γέννα μιας ανεξάρτητης από το καθεστώς κοινωνίας των πολιτών. Αντιμέτωποι με μια τέτοια αναδυόμενη κοινωνία των πολιτών, οι Εκκλησίες δεν μπορούσαν πλέον να ασχολούνται μόνο με κυβερνητικούς αξιωματούχους.
Σήμερα, ωστόσο, οι Εκκλησίες αντιμετωπίζουν άλλο, μεγαλύτερο πρόβλημα, εκείνο της εισβολής του Ρωσικού στρατού στην Ουκρανία και της υποστήριξής του προς τους αντάρτες και τρομοκράτες που θέλουν απόσπαση ενός μέρους της χώρας. Σε ιδιαίτερα δύσκολη κατάσταση βρίσκεται η Ουκρανική Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας. Οι ενορίες και τα μοναστήριά της ανοιχτά συνεργάζονται με τους αντάρτες. Επισήμως, η Εκκλησία αυτή καταδικάζει κάθε είδους βία. Δεν έχει, όμως, ασκεί ουσιαστική πειθαρχία πάνω στους ιερείς και άλλα μέλη της που συμμετέχουν, συχνά με όπλα, στις τρομοκρατικές δράσεις.
Η λεγόμενη «Ρωσική άνοιξη» στα ανατολικά μέρη της Ουκρανίας είναι επί της ουσίας μια επανάσταση του σοβετικού πατερναλισμού. Το ιδανικό της είναι ένα ολοκληρωμένο, κρατικά κατευθυνόμενο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης που προστατεύει τα άτομα από τους κινδύνους της ελευθερίας. Αντανακλά τη νοσταλγία για μια εποχή που το κράτος αναλάμβανε την ευθύνη για όλες τις πτυχές της ζωής. Θα ήταν λάθος όμως να ερμηνεύσουμε αυτή την νοσταλγία ως απλά μια επιθυμία να αποκατασταθεί το παλιό σοβιετικό σύστημα. Η νεο-σοβιετική ιδεολογία είναι αρκετά διαφορετική από την παλαιά κομμουνιστική ιδεολογία που ευαγγελιζόταν ένα επίσημο αθεϊσμό. Η νοσταλγία για ένα ασφαλές, σταθερό παρελθόν δανείζεται επίσης από την ρωσική αυτοκρατορική ιδεολογία.
Αυτό είναι εμφανές στην συνεχιζόμενη εξέγερση που υποστηρίζεται με κάθε μέσο από το ρωσικό κράτος, το οποίο εκφράζεται με τα σύμβολα και τις λέξεις-κλειδιά του Ορθόδοξου Χριστιανισμού. Η ιδεολογία του «Ρωσικού κόσμου» έχει γίνει μια κινητοποίηση για τους τρομοκράτες να ασκούν βία και να σκοτώνουν. Υπάρχει βίντεο στο YouTube, για παράδειγμα, στο οποίο ένας μοναχός διδάσκει τους νεοπροσληφθέντες στρατιώτες του «Ρωσικού Ορθόδοξου Στρατού» γιατί και πώς να χρησιμοποιούν τα όπλα τους:
«Ο Αντίχριστος έρχεται στην Αγία Ρωσία. Αυτό που βλέπουμε τώρα είναι κυρίως ένας πνευματικός πόλεμος, επειδή ο Αντίχριστος έρχεται κατά της Αγίας Ρωσίας, κατά Ορθοδοξίας». Ύστερα ο μοναχός περνά στο πρακτικό μάθημα για το πώς να κερδίσουν τον πόλεμο ενάντια στον Αντίχριστο, τον οποίο συνδέει προφανώς τόσο με τη Δύση όσο και με άλλους Ορθόδοξους Χριστιανούς που δεν πιστεύουν στον «Ρωσικό κόσμο» και μάχονται για ακεραιότητα της χώρας τους: «Εγώ θα σας διδάξω πώς να φορτώσετε σωστά τους γεμιστήρες – να πάνε σφαίρες ακριβώς στο στόχο για να καταστρέψουν τον εχθρό».
Σημειωτέον ότι οι περισσότεροι από τους στόχους αυτών των πυρομαχικών που ετοιμάζει ο μοναχός, είναι μέλη των εθελοντικών ταγμάτων που είναι ντόπιοι από την Ανατολική Ουκρανία και πολλοί μάλιστα εξ αυτών πιστά τέκνα της Ουκρανικής Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας. Όμως υπηρετούν τον Αντίχριστο, κατά τον μοναχό, επειδή προστατεύουν τη χώρα τους. Συνεχίζει λοιπόν ο μοναχός: «Έτσι, οι Άγιοι Πατέρες διδάσκουν μας ότι όταν παίρνετε την γεμιστήρα και την τοποθετήστε στον όπλο σας, θα πρέπει να λέτε τα ακόλουθα λόγια της προσευχής: Υπεραγία Θεοτόκε, σώσον ημάς! Άγιε Νικόλαε, πρέσβευε υπέρ ημών! Άγιε Τσάρε Νικόλαε (Νικόλαος ο Β`), πρέσβευε υπέρ ημών!».
Αυτή η στρεβλή χρήση της ησυχαστικής προσευχής δείχνει το μέτρο στον οποίο η ιδεολογία του «Ρωσικού κόσμου» εκμεταλλεύεται της παραδόσεως της Ορθοδοξίας, και το κάνει μ᾽ έναν τρόπο ριζοσπαστικά αντίθετο προς τον Χριστιανισμό. Αποδεικνύει πώς η ιδεολογία αυτή κάνει την πίστη εργαλείο της πολιτικής.
Την μεγάλη Ορθόδοξη παράδοση της κριτικής της Δυτικής θεολογίας την μετατρέπει σε μια σκέτη γεωπολιτική ατζέντα. Αυτή η ιδεολογία ενθαρρύνει τη θυσία ανθρώπινων ζωών για λόγους γεωπολιτικής σκοπιμότητας. Δυστυχώς, πολλοί Ορθόδοξοι ιεράρχες στην Ουκρανία και αλλού συμμερίζονται αυτή την ατζέντα και διστάζουν να αρθρώσουν μια σωστή ηθική αξιολόγηση του πολέμου στα ανατολικά μέρη της χώρας μου.
* Ο Αρχιμανδρίτης Κύριλλος Γοβορούν είναι επιστημονικός συνεργάτης στο Πανεπιστήμιο Yale των ΗΠΑ. Υπηρέτησε ως πρόεδρος του Τμήματος των Εξωτερικών Σχέσεων της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας και ως πρώτος αναπληρωτής πρόεδρος της Εκπαιδευτικής επιτροπής του Πατριαρχείου Μόσχας.
** Το πρωτότυπο άρθρο του π. Κ. Γοβορούν δημοσιεύθηκε υπό τον τίτλο “The Church in the Bloodlands.” στην ακαδημαϊκή ιστοσελίδα First Things. Η μετάφραση στην ελληνική γλώσσα έγινε από την δημοσιογραφική ομάδα του dogma.gr.
