Η ευαγγελική περικοπή της 1ης Σεπτεμβρίου και η ιδιαίτερη διακήρυξη που περιέχει
Με τη σύνδεση ιωβηλαίου και Βασιλείας του Θεού οι διατάξεις του ιωβηλαίου έτους γίνονται οι θεμελιώδεις αρχές της ζωής μέσα στη Βασιλεία του Θεού. Δεν είναι μια απλή θεολογική ιδέα, αλλά ένας οδηγός ζωής.
Γκουτζιούδης Μόσχος
Το περιστατικό της επίσκεψης του Ιησού στη Ναζαρέτ, αν και διασώζεται και από τους τρεις συνοπτικούς ευαγγελιστές (Μτ. 13:53-58//Μκ. 6:1-6α//Λκ. 4:16-30), μόνο ο Λουκάς αναφέρει την ανάγνωση του κειμένου του Ησαΐα από τον Ιησού στη συναγωγή.
Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο Λουκάς τοποθετεί το επεισόδιο στην αρχή της δημόσιας δράσης του Ιησού. Επιπλέον, αποτελεί και χαρακτηριστικό στοιχείο της θεολογικής παρέμβασης και συνειδητής επιλογής του ευαγγελιστή Λουκά.
Τον άξονα της περικοπής στη λουκάνεια εκδοχή της αποτελούν οι στίχοι 18-21 με την εκπλήρωση της προφητείας του Ησαΐα στο πρόσωπο του Ιησού. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν το κείμενο από τον Ησαΐα ήταν μέρος της ανάγνωσης κάποιων αποσπασμάτων από τους προφήτες (haftarah) ή ένα κείμενο που επιλέχθηκε ως αφορμή για κήρυγμα.
Αυτό που είναι βέβαιο όμως, είναι ότι το Ησ. 61 ήταν ένα από τα περισσότερο αγαπητά κείμενα στον Ιουδαϊσμό της εποχής του Χριστού. Μία από τις κύριες δυσκολίες του κειμένου είναι η μορφή των στίχων 18-19, καθώς αποτελούν μίξη των στίχων Ησ. 61:1-2 και 58:6. Το φαινόμενο αυτό δεν έχει όμοιό του αλλού στο ευαγγέλιο του Λουκά.
Οι κύριες διαφορές εντοπίζονται στο ότι αντί του «ἀπόστελλε» του Ησ. 58:6 ο Λουκάς χρησιμοποιεί στο στ. 18 τον τύπο «ἀποστεῖλαι» και αντικαθιστά στο στ. 19 το «καλέσαι» του Ησ. 61:2 με το «κηρύξαι» και κυρίως απαλείφει το «ἰάσασθαι τοὺς συντετριμμένους τῇ καρδία».
Η λέξη «ἄφεσις» είναι ο κρίκος που συνδέει το Ησ. 61:1-2 με το Ησ. 58:6 στο Λκ. 4:18-19.
Πολλοί ερμηνευτές εσωτερικοποιώντας το μήνυμα της σωτηρίας έχουν στο παρελθόν λανθασμένα ταυτίσει το νόημα της λέξης «ἄφεσις» με αυτό της συγχώρεσης, εκλαμβάνοντας τις λέξεις «αἰχμαλώτοις» και «τεθραυσμένους» μεταφορικά, ταυτίζοντάς τους φυσικά με τους αμαρτωλούς. Πρόκειται όμως για την καθαρά κοινωνική έννοια του βιβλικού ιωβηλαίου έτους, αφού στην Π.Δ. η λέξη συνδέεται αποκλειστικά σχεδόν με το θεσμό του ιωβηλαίου (Λευ. 25:8-17, 30-33, 40-43, 47-55).
Στην Κ.Δ. ο όρος «ἄφεσις» χρησιμοποιείται 17 φορές από τις οποίες 10 στο Λουκά-Πράξεις, όπου και παίρνει εσχατολογική χροιά συνδέοντας το ιδεώδες της κοινωνικής ανασυγκρότησης με τη μεσσιανική σωτηριολογική διδασκαλία του χριστιανισμού.
Ειδικά στην περικοπή της επίσκεψης του Ιησού στη Ναζαρέτ στο στίχο 21, στα χείλη του Ιησού μαρτυρείται σαφέστατα αυτή η εσχατολογική προοπτική. Η επιστημονική έρευνα που δέχεται την χρήση ενός λεξιλογίου σχετιζομένου με το έτος της αφέσεως διαφοροποιείται σε ό,τι αφορά το τι εννοεί ο Χριστός με τον όρο αυτό.
Ανατρέχοντας στην ιστορία της έρευνας της περικοπής παρατηρούμε αρκετά διαφορετικές απόψεις για τη χρήση των παραπάνω στίχων. Μια ομάδα ερευνητών, υποστηρίζει ότι πρόκειται για μια κυριολεκτική καθιέρωση του ιωβηλαίου έτους, όπως αυτό περιγράφεται στο Λευ. 25.
Το ιωβηλαίο έτος ήταν ένας περιοδικός κοινωνικός μηχανισμός του αρχαίου Ισραήλ με τον οποίο κάθε ιδιοκτησία που στο πέρασμα του χρόνου είχε πωληθεί, επέστρεφε στον αρχικό της ιδιοκτήτη. Ειδικότερα κατά το ιωβηλαίο έτος ίσχυαν οι παρακάτω διατάξεις:
α) αγρανάπαυση για έναν ολόκληρο χρόνο,
β) απελευθέρωση όλων των δούλων,
γ) επιστροφή κάθε ιδιοκτησίας στον αρχικό ιδιοκτήτη και
δ) παραγραφή κάθε χρέους.
Το ιωβηλαίο, όπως φαίνεται από τις διατάξεις που το διέπουν, ήταν ο πιο ολοκληρωμένος «θεσμός» κοινωνικής δικαιοσύνης του αρχαίου Ισραήλ. Εξαιτίας όμως της δυσκολίας της εφαρμογής του, έπεσε σε αχρηστία και μετατράπηκε σε ουτοπικό θεσμό.
Μια άλλη ομάδα μελετητών, δέχεται πως ένα τέτοιο ειδικό λεξιλόγιο χρησιμοποιείται από το Λουκά με σκοπό να καταφανεί η αντίδραση του ακροατηρίου στην έλευση της Βασιλείας του Θεού, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα πως κηρύσσεται ένα πραγματικό ιωβηλαίο έτος.
Μια τρίτη άποψη αποτελεί συνδυασμό των δύο παραπάνω, καθώς δέχεται πως με τη χρήση του όρου «ἄφεσις» μεταφέρεται η αίσθηση, τόσο της πνευματικής συγχώρησης των αμαρτιών, όσο και η κυριολεκτική, η οικονομική δηλαδή απόσβεση των χρεών.
Τέλος, ένας αριθμός ερευνητών αναζητεί μια παρόμοια γλώσσα σε διάφορες περικοπές του ευαγγελίου του Λουκά, προκειμένου να αποδείξει ότι ο ευαγγελιστής χρησιμοποιεί το μοτίβο του ιωβηλαίου έτους ή ορισμένες από τις διατάξεις του σε αρκετές περικοπές (στον ύμνο της Μαρίας 1:52-53, στους μακαρισμούς 6:20-26, στην απάντηση του Ιησού στους μαθητές του Ιωάννη του Βαπτιστή 7:22-23, στην Κυριακή προσευχή 11:4, στην παραβολή του άδικου διαχειριστή 16:1-13, στην περίπτωση του πλουσίου και του φτωχού Λαζάρου 16:19-30, στο Ζακχαίο 19:1-10 κ.α.) για να ανακοινώσει την έλευση της Βασιλείας του Θεού.
Σύμφωνα με το κείμενο, το οποίο στο Λουκά επέχει θέση προγραμματικής διακήρυξης, ο Ιησούς έχει επιφορτιστεί με έναν πενταπλό ρόλο:
α) εὐαγγελίσασθαι πτωχοῖς,
β) κηρύξαι αἰχμαλώτοις ἄφεσιν,
γ) κηρύξαι τυφλοῖς ἀνάβλεψιν,
δ) ἀποστεῖλαι τεθραυσμένους ἐν ἀφέσει και
ε) κηρύξαι ἐνιαυτὸν κυρίου δεκτόν.
Οι στίχοι 18-19 απαντούν έμμεσα και στις Πράξεις (2:38-41), όπου ο Πέτρος λέει στο ακροατήριο να μετανοήσουν και να βαπτιστούν στο όνομα του Χριστού, ώστε να συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους και να λάβουν τη δωρεά του Πνεύματος. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι ο στ. 19 συνοψίζει τον στ. 18.
Άλλωστε σε ολόκληρο το ευαγγέλιο του Λουκά υποβόσκει η ιδέα της εκπλήρωσης της προφητείας στο πρόσωπο και στο έργο του Ιησού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τεχνικής είναι η περίπτωση των στίχων 18-19, οι οποίοι εκπληρώνονται στο στ. 21 «σήμερον πεπλήρωται ἡ γραφὴ αὕτη ἐν τοῖς ὠσὶν ὑμῶν». Ο Χριστός εμφανίζεται τόσο ως προφήτης, όσο και ως Μεσσίας.
Ο Λουκάς κατανοεί την χρίση του Πνεύματος μέσα στο κλίμα των ιουδαϊκών και χριστιανικών ερμηνειών του Ησ. 61 της εποχής του. Ο συνδυασμός του Ησ. 61:1-2 με το 58:6 (μιδρασική τεχνική) αποτελεί τον άξονα γύρω από τον οποίο πλέκεται η υπόθεση που αφηγείται ο συγγραφέας.
Ο Λουκάς ερμηνεύει χριστολογικά το Ησ. 52:7 και στo Πραξ. 10:36. Οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι στο ευαγγέλιο του Λουκά ο Ιησούς δεν ανακοινώνει την έναρξη ενός ιωβηλαίου έτους με την κυριολεκτική σημασία του όρου αλλά χρησιμοποιεί το απόσπασμα από τον Ησαΐα ως ένα θεολογικό σύμβολο με σωτηριολογικές προεκτάσεις (με τη συλλογική και όχι εσωτερική/ατομοκρατική διάσταση).
Με τη σαφέστατη αυτή ιωβηλαιική αναφορά ο Λουκάς επιθυμεί να εξηγήσει σημαντικές πτυχές της αποστολής του Ιησού στον Ισραήλ και έτσι βλέπει ήδη την εκπλήρωση των Γραφών στην έναρξη της δημόσιας δράσης του Ιησού. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι κατά την εποχή των γεγονότων που περιγράφει ο Λουκάς στην περικοπή 4:16-30 το ιωβηλαίο δεν ανακοινώνονταν κάθε πενήντα χρόνια, αλλά ήδη από την μεταιχμαλωσιακή εποχή είχε πάρει μια εσχατολογική χροιά.
Το ιδεώδες δηλαδή της κοινωνικής και οικονομικής δικαιοσύνης είχε σταδιακά μετατεθεί στα έσχατα, στην αναμενόμενη μεσσιανική εποχή, όπου η κυρίαρχη έμφαση είχε μετατοπιστεί στην αποδοχή της αναμενόμενης απελευθέρωσης που θα ερχόταν από το χέρι του Θεού.
Ο επαναπροσανατολισμός του θεσμού είναι χαρακτηριστικός στους προφήτες, όπου η διακήρυξη του ιωβηλαίου έτους γίνεται μια αποκλειστική ενέργεια του Θεού προς το λαό του κατά τις έσχατες ημέρες.
Η ορολογία της περικοπής είναι χαρακτηριστική του σαββατικού και ιωβηλαίου έτους, όπως τη συναντάμε στα σχετικά κείμενα της Π.Δ. (Εξ. 21:2-23. Λευ. 25. Δτ. 15:1-18). Το θέμα του ιωβηλαίου, αλλά και η θεολογία που απορρέει από αυτό, διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στο ευαγγέλιο και στη θεολογία του Λουκά. Άλλωστε ο ευαγγελιστής, όπως διαφαίνεται από το σύνολο του έργου του, δείχνει ενδιαφέρον για τους αμαρτωλούς, τους φτωχούς, και γενικότερα για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας.
Στο προγραμματικό του κήρυγμα στη Ναζαρέτ ο Ιησούς επαναφέρει στο προσκήνιο την υποβαθμισμένη έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης της κλασικής ιωβηλαιικής παράδοσης. Σ’ αυτό φαίνεται να συνηγορεί και η απάλειψη της φράσης «ἰάσασθαι τοὺς συντετριμμένους τῇ καρδία» από το Ησ. 61:1, διότι πιθανώς ο Λουκάς να ήθελε να αποφύγει κάθε υπόνοια εσωτερικής/ατομοκρατικής ερμηνείας της σωτηρίας.
Ο Ιησούς ανακοινώνει μια νέα εποχή και κηρύσσει τη διαθήκη του Θεού με το λαό του χρησιμοποιώντας την ορολογία του ιωβηλαίου.
Προφανώς η πρώτη Εκκλησία κατανοούσε τις συνέπειες του θεσμού του ιωβηλαίου ως αντιπροσωπευτικές της διδασκαλίας του Ιστορικού Ιησού, οι οποίες σηματοδοτούσαν την κοινωνική και οικονομική ζωή της κοινότητας των πιστών.
Με τη σύνδεση ιωβηλαίου και Βασιλείας του Θεού οι διατάξεις του ιωβηλαίου έτους γίνονται οι θεμελιώδεις αρχές της ζωής μέσα στη Βασιλεία του Θεού. Δεν είναι μια απλή θεολογική ιδέα, αλλά ένας οδηγός ζωής. Δεν είναι μια περιγραφή αυτού που θα συμβεί μια μέρα, αλλά η πρόγευση μιας ζωής που κάποια μέρα θα βιωθεί στην ολότητά της.
Στη συγκεκριμένη περικοπή από το κατά Λουκάν ευαγγέλιο ο Χριστός (με βάση κυρίως το 4:16-21) εκφράζει την πραγμάτωση αλλά και την εκπλήρωση αυτής της ελπίδας.
* Ο κ. Μόσχος Γκουτζιούδης είναι Λέκτορας του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ
