Γράφει ο Δημήτριος Λυκούδης, φιλόλογος
«Tu senti, ballatetta, che la morte
mi stringe si che vita m᾿ abbandona.
Amor condusse noi ad una morte»
(Το νιώθεις, μικρή μου μπαλάντα, πως ο θάνατος
με περισφίγγει τόσο που η ζωή μ᾿ εγκαταλείπει.
Ο Έρως μας οδηγούσε σ᾿ έναν θάνατο),
λέγει ο Ντάντε στο πέμπτο Cante της Κολάσεώς του. Στίχοι που, ενδεχομένως, θα είχε αφιερώσει ο Ίων Δραγούμης στην όμορφη Πηνελόπη Δέλτα. Οι δυο τους γνωρίστηκαν στα 1905, σε μία δεξίωση στην Αλεξάνδρεια. Ο Ίων ανήκε στο διπλωματικό σώμα της Πρεσβείας της Ελλάδος στην Αλεξάνδρεια. Μάλιστα δε, τότε ήταν που καλλιέργησε μία επιστήθια και έμπιστη φιλική σχέση με τον Κωνσταντίνο Καβάφη, ο οποίος, εμμέσως, άρχιζε να καθιερώνεται στον κόσμο των γραμμάτων της εποχής, έστω και καθυστερημένα. Λέγεται ακόμη, πως ο αλεξανδρινός ποιητής συνόδευσε τον Ίωνα στην αποβάθρα της Αλεξάνδρειας, όταν ο τελευταίος πήρε την απόφαση να εγκαταλείψει την όμορφη πόλη και να εφαρμόσει την εκτέλεση της αιφνίδιας μετάθεσής του, ενέργεια που, ως πολλοί υποστηρίζουν, μηχανεύτηκε ο Εμμανουήλ Μπενάκης, ο πατέρας της Πηνελόπης, για να διασφαλίσει στο ακέραιο τον γάμο της κόρης του, την οικογένειά και κατ᾿ επέκταση και την υπόληψή του. Εκεί, στην αποβάθρα της Αλεξάνδρειας, ο Καβάφης αφιέρωσε στον απερχόμενο διπλωμάτη το ποίημά του «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον»(1).
Ο Ίων συναντούσε την Πηνελόπη, τουλάχιστον κάποιες φορές στην αρχή, σε απόμερα σημεία, πλην όμως, σημεία που μπορούσε να κάμνει τον περίπατό της μία κυρία της υψηλής κοινωνίας της πόλεως, ως ήταν η οικογένεια του Μπενάκη. Στο παλαιό κοιμητήριο, σε αρχαιολογικούς χώρους, σε ρομαντικούς περίπατους. Είχαν ερωτευτεί από την πρώτη ματιά. Αγαπήθηκαν! «Ο έρως: το κατακόρυφο της απώλειας. Ο έρως είναι η υλοποίηση της ιερότητος στην καθημερινότητα, ο μόνος δρόμος που η εξέγερση γνωρίζει μέσα στον ανθρώπινο χρόνο. Για να ζητηθεί ο έρως πρέπει να ζητηθούν οι τόποι. Ο έρως είναι το κινούν. Η ορμή του χώρου και του χρόνου. Ο υποκινητής του πάθους που κάνει τον τεχνίτη να κυνηγά το τέχνημα…» (2).
Η ίδια ερωτική ορμή κυρίευσε τον Ίωνα και στο πρόσωπο της Μαρίκας Κοτοπούλη, της όμορφης τραγωδού της Αθήνας (άλλωστε, ως τραγωδός διακρίθηκε στην αρχή). Ούτε η κοινωνική τάξη της Κοτοπούλη (3) ούτε οι φήμες που κυκλοφορούσαν περί ομοφυλοφιλικών της διαθέσεων (4) επηρέασαν τον Ίωνα. Από τα 1908 που γνωρίστηκαν στην Κωνσταντινούπολη έως στα 1920, είναι αλήθεια, στον αέναο απόηχο της ερωτικής «απουσίας» της Πηνελόπης Δέλτα, ο Ίων συνδέθηκε δυνατά με την όμορφη ηθοποιό. Μάλιστα, από τα 1912 συζούσαν, ενέργεια αδιανόητη για τις κοινωνικές επιταγές της εποχής και, ακόμη περισσότερο, αδόκιμη καθώς η μεγαλοαστική οικογένεια του Δραγούμη αδυνατούσε ν᾿ αναγνωρίσει στο πρόσωπο της «ζωηρής» τραγωδού την πιθανή μέλλουσα γυναίκα του Ίωνα. Πέρασαν τα χρόνια, εντάσεις, διαμάχες και έρωτες. Την περίοδο που ο Ίων υπήρξε εξόριστος στην Κορσική, ένεκα των πολιτικών και ιδεολογικών του πεποιθήσεων, η Μαρίκα γνώρισε ερωτικά τον θεατρικό επιχειρηματία Γεώργιο Χέλμη. Τον παντρεύτηκε στα 1923, τρία χρόνια μετά τον άδικη δολοφονία του Ίωνα.
Ο Ίων αγαπήθηκε παράφορα. Αγάπησε και αγαπήθηκε, ερωτεύτηκε δυναμικά, απόλυτα, αποδεσμευτικά: «Μιά πεταλούδα επέταγε και την ακολούθησα. Ήταν η απάρθενη ζωή μου, η ζωή του κόσμου, η μιά. Ο νους μου σάμπως ξύπνημα τη χρυσαυγή. Και η Μούσα μού άγγιζε τα μαλλιά» (5). Ποια γυναίκα ερωτεύτηκε περισσότερο; Ίσως και τις δυο. Ίσως, ακόμη και σήμερα, ο Ίων, αν ζούσε, να μην είχε απάντηση έτοιμη στο ερώτημα αυτό. Έχω όμως την αίσθηση, θαρρώ έτσι μ᾿ αναπαύει «αντίο» να του γράψω, ένα «χαίρε» να του στείλω ωσάν το ποίημα αυτό:
«Η νύχτα μάς εχώρισεν από όσους αγαπάμε
πριν μας χωρίσει η ξενιτιά. ( Νά᾿ ναι όλοι εκεί στο μόλο;)
Σφύρα, καράβι, αργήσαμε. Κι αν φτάσουμε όπου πάμε,
στάσου για λίγο, μα ύστερα
σφύρα να φεύγουμε όλο» (6).
Παραπομπές:
- «…κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις». Σχετικά με το πρόσωπο που προσέδωσε και ενεφύσησε την έμπνευση στον Καβάφη για το ως άνω ποίημα, βλ. http://latistor.blogspot.gr/2010/08/blog-post_26.html και http://tvxs.gr/news/paideia/apoleipein-o-theos-antonion-toy-dimoy-xloptsioydi . Η θεωρία που θέλει τον αλεξανδρινό ποιητή να έγραψε το ποίημα την παραμονή της αναχωρήσεως του Δραγούμη από την Αλεξάνδρεια, μόνο και μόνο για να το αφιερώσει σ᾿ αυτόν, δεν έχει ιστορικά και φιλολογικά ερείσματα.
- Στέφανος Ροζάνης, Λόγος αποσπασματικός περί του Θείου έρωτος, Ψυχογιός, Αθήνα 2005, σελ. 16.
- 3. Βλ. Αφιέρωμα στη Μαρίκα Κοτοπούλη, ένθετο «Επτά Ημέρες» στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», 19 Ιανουαρίου 2003.
- Πρβλ. Ελένη Μπακοπούλου, Μαρτυρία Ντόρας Ρωζέττη, Οδός Πανός, 132 (2006), σελ. 16.
- Κ. Καρυωτάκη, Άπαντα, Μέρμηγκα, Αθήνα 2003, σελ. 76.
- Αυτόθι, σελ. 54.
Διαβάστε, επίσης: