Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και ο Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός – Β’
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Τόσο η πλειονότητα των καταγραφέων και των μελετητών των αργότερα, των εκδηλώσεων του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, όσο και η συντριπτική πλειοψηφία των πληροφορητών θεωρούσαν ότι συμμετείχαν σε ένα είδος «εθνικής σταυροφορίας», με έντονο συγκινησιακό υπόβαθρο. Πίστευαν ότι συμμετείχαν σε μια προσπάθεια να διασωθεί και να αποτυπωθεί η πολιτισμική, αλλά ακόμη και η θρησκευτική, εθνική και γλωσσική, ταυτότητα περιοχών που είχαν υποστεί την βιαιότητα του πολέμου και της γενοκτονίας, και είχαν αλλάξει για πάντα.
Ειδικότερα μάλιστα οι πληροφορητές, ιδίως αυτοί της πρώτης γενιάς που διατήρησαν άσβεστο τον μύχιο πόθο της επιστροφής στις «πατρίδες» τους, θεωρούσαν ότι έτσι θεμελίωναν τα δίκαια τους, αλλά και συνέβαλαν σε μια τράπεζα πληροφοριών, από την οποία θα αντλούνταν οι απαραίτητες πληροφορίες για την αναδόμηση της συλλογικής, οικογενειακής και κοινωνικής ζωής των ίδιων και των επιγόνων τους, όταν θα ερχόταν η πολυπόθητη ώρα του γυρισμού.
Καθώς μάλιστα μιλούσαν με αγωνιώδη νοσταλγία και έντονη συγκίνηση για τις «πατρίδες» τους άλλοτε ωραιοποιούσαν και άλλοτε υπερέβαλαν, συχνότατα δε ιδεολογικοποιούσαν όσα διηγούνταν. Και οι τάσεις αυτές επέδρασαν και τους ερασιτέχνες συλλογείς, τους καταγραφείς και λαογραφούντες, που έκτοτε σε ποικίλα τοπικής στόχευσης περιοδικά άρχισαν να δημοσιεύουν λαογραφικό υλικό από τον μικρασιατικό χώρο. Και αυτό πρέπει να το έχει υπόψη του ο ερευνητής, όταν χρησιμοποιεί τέτοιο υλικό, δημοσιευμένο λ.χ. σε έντυπα όπως η Μικρασιατική Ηχώ ή τα Ποντιακά Φύλλα, για να δώσουμε δυο μόνο ενδεικτικά παραδείγματα από την πλούσια σχετική βιβλιογραφία.
Κομβική θέση στην κίνηση αυτή έχει βεβαίως η ίδρυση του «Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών» και του «Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου» από το ζεύγος Μέλπως και Οκταβίου Μερλιέ, το 1930. Και στο πλαίσιό της εντάσσεται και η ίδρυση άλλων ανάλογων θεσμών της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, όπως η «Επιτροπή Καππαδοκικών Μελετών», η «Επιτροπή Ποντιακών Μελετών» (1927) και η «Εταιρεία Θρακικών Μελετών» (1933) ή το «Θρακικό Κέντρο» (1926) και η «Ένωση Σμυρναίων» (1936). Κοινός στόχος όλων ήταν να «ανασυντεθεί η θρυμματισμένη εικόνα του ‘τελευταίου Ελληνισμού της Μικράς Ασίας», φιλοδοξία για την επίτευξη της οποίας η Λαογραφία, όπως άλλωστε και η Ιστορία και η Διαλεκτολογία, είχαν την πρώτη θέση.
Πρέπει επίσης εδώ να σημειώσουμε ότι την ίδια περίπου εποχή παρόμοιες κατευθύνσεις είχαν ακολουθήσει και άλλοι ερευνητές. Ωστόσο είτε δεν είχαν ακόμη σχηματοποιηθεί, είτε δεν είχαν όσο τους άξιζε διαδοθεί, και πάντως η ανάπτυξή τους κινήθηκε παράλληλα με όσα αναφέρουμε εδώ σχετικά με την Μικρασιατική Καταστροφή, την Συνθήκη της Λωζάννης με τις πληθυσμιακές και ανθρωπογεωγραφικές προβλέψεις της, και τις επιδράσεις των συνεπειών της στην εξέλιξη της καταγραφής, ανάπτυξης και μελέτης του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού.
Η Μέλπω Μερλιέ, που ουσιαστικά θεμελίωσε το «Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών» και του έδωσε την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του, διατυπώνει τις προτεραιότητες αυτής της λαογραφικής κίνησης, που σχετίζεται άμεσα με την Μικρασιατική Καταστροφή, τη Συνθήκη της Λωζάννης και τις συνεπειές τους, γράφοντας: «Η ιστορία του ελληνισμού στα 1930 χάραζε καθαρά το δρόμο της στη λαογραφία. Ύστερα από την καταστροφή της Μικρασίας, και την ανταλλαγή των πληθυσμών της Μικρασίας και της Θράκης, έπρεπε πρώτα απ’ όλα να σωθούν τα τραγούδια των προσφύγων που, αργά ή γρήγορα, θα χάνονταν ή θ’ αφομοιώνονταν με τα εντόπια». Καθώς τα τραγούδια ακολούθησαν τα έθιμα, οι τελετουργίες, τα επαγγέλματα, τα κοινωνικά θέσμια και η πολεοδομική και διοικητική οργάνωση των οικισμών, μέσω της διαδικασίας καταγραφής και μελέτης η σπουδή του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού ήρθε αντιμέτωπη με το παρόν του λαού που μελετούσε.
Η ενασχόληση όμως με το μεγάλο και σπουδαίο αυτό ζήτημα θα συνεχιστεί.
