Η Οχύρωση της Α΄ Πολιορκίας του Μεσολογγίου
Του Θεόδωρου Μυλωνά,
Πολιτικού Μηχανικού, Συγγραφέα
Στο πιο πάνω απόσπασμα που προήλθε από το χάρτη του Οδυσσέα Μαρούλη, πρωτοδημοσιευμένο το 1926, έχουν σχεδιασθεί η πιθανότερη γραμμή της Πρώτης Οχύρωσης, τμήμα της οποίας προς τα ανατολικά αποτελούσε το αυλάκι του Ομέρ καθώς και οι θέσεις που τελεσφόρησε νικηφόρα η Α΄ Πολιορκία..
Στο ανατολικό τμήμα της τάφρου αυτής της Α΄ Πολιορκίας ή αλλιώς στο αυλάκι του ΟΜΕΡ, όπως συνήθιζαν να το λένε οι Μεσολογγίτες ως υπόλειμμα από την Α΄ Πολιορκία, οφείλεται και η Έξοδος του Μεσολογγίου. Πιο κάτω σημειώνονται όλα τα στοιχεία που έχουν καταγραφεί από όλους τους ιστορικούς-Εξοδίτες για τη σημασία που είχε το αυλάκι του ΟΜΕΡ την ώρα της Εξόδου από το τείχος.
Βασικό και αξιοσημείωτο είναι ότι μέχρι σήμερα 200 χρόνια μετά, δεν έχει επισημανθεί ο ρόλος που έπαιξε η τάφρος αυτή, στην εθελούσια και τραγική Έξοδο. Ήταν η τάφρος που βρισκόταν στο ανατολικό τμήμα του τείχους στην ίδια θέση όπου αποκρούσθηκαν οι δυνάμεις εκπόρθησης της πόλης από τον ΟΜΕΡ Βρυώνη κατά την Α΄ Πολιορκία.
Εάν δεν υπήρχε η τάφρος αυτή που είχαν φτιάξει οι Μεσολογγίτες με τον Αθανάσιο Ραζηκώτσικα κατά την Α΄ Πολιορκία με το ανάχωμα εσωτερικά προς την πόλη που ουσιαστικά ήταν ένα πρόχωμα, ένα υποτυπώδες εξωτερικό τείχος, μια πρόταφρος, δεν θα ήταν δυνατόν να γίνει η Έξοδος και να σωθεί όλη σχεδόν η φρουρά.
Και αυτό γιατί; Ο χώρος ανάμεσα από το υψηλό και μεταγενέστερο τείχος του Κοκκίνη και της τάφρου αυτής με το εσωτερικό αυτής ανάχωμα-τείχος της Α΄ Πολιορκίας (εικ. 3) ήταν η πεδιάδα ή «πλαταία» που αναφέρουν οι ιστορικοί, όπου βγήκαν αρχικά όλοι, αλλά και εκεί όπου έγινε η μεγάλη σφαγή.
ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ ΤΟΥ ΚΟΚΚΙΝΗ
O μηχανικός του τείχους Μιχαήλ Πέτρου Κοκκίνης έφτασε στη πόλη το Φεβρουάριο του 1823 και αμέσως άρχισε να ασχολείται με τη μελέτη και την κατασκευή του τείχους. Είχε ως πρότυπα σύγχρονους Ευρωπαίους οχυρωματοποιοὺς, όπως τον Μονταλεμπέρτ, του οποίου το όνομα έδωσε και σε ένα προμαχώνα του τείχους.
Όταν ξεκίνησε την κατασκευή του τείχους από μεν βόρεια «πάτησε» πάνω στα αχνάρια της οχύρωσης της πρώτης πολιορκίας και άνοιξε τη μεγάλη τάφρο. Παρότι ήταν απομακρυσμένα από τη πόλη, το έκανε και αυτός για να συμπεριλάβει μέσα από το τείχος, τις δύο εκκλησίες του Αγίου Νικολάου και της Παναγίας όπως άλλωστε συνέβη και με την πρώτη οχύρωση.
Η βασική οχύρωση, ήταν μία τάφρος, όπως φαίνεται στην πιο πάνω τομή, μεγαλύτερων διαστάσεων από αυτή της Α΄ πολιορκίας με 9,0 μ. πλάτος και 2,50μ. βάθος. Στη συνέχεια το χώμα που προέκυψε από την εκσκαφή (σε όγκο περίπου 20 μ3 ανά τρέχον μέτρο), αποτέθηκε πάνω από το πρανές προς την πόλη, δημιουργώντας ένα αρκετά υψηλό ανάχωμα 4μ. Στην στέψη του αναχώματος αυτού έκτισαν το τείχος. Έτσι το συνολικό ύψος από την επιφάνεια του εδάφους εκείνη την εποχή έφτανε τα 5,50μ. Το ύψος αυτό των 5,50μ. έχει υπολογιστεί σήμερα με γνώμονα την ανακαλυφθείσα προεπαναστατική εξάκρουνη βρύση μέσα στον κήπο των Ηρώων (υπάρχει σε σχετική δημοσίευσή μου).
Ο Κοκκίνης ήθελε όμως να κατασκευάσει και άλλο εμπόδιο δηλαδή και δεύτερη οχύρωση. Σε όλο το βόρειο τμήμα του κάστρου έξω από το τείχος, από Δυτικά μέχρι τη Λουνέττα, αμέσως μετά την Περίταφρο βόρεια και παράλληλα προς αυτήν, προνόησε και άνοιξε και δεύτερη μικρότερη τάφρο, την πρόταφρο, όπως έχει σχεδιαστεί στο παραπάνω σκίτσο . Η δεύτερη αυτή οχύρωση με την εκσκαφή τάφρου πλάτους 3 μέτρων και βάθους 1,20μ. ήταν περίπου ίδια με την τάφρο της Α΄ πολιορκίας, με τη διαφορά πως το ανάχωμα που προέκυψε από την εκσκαφή δεν ήταν προς την πόλη, ως τείχος, αλλά προς τα έξω ως προπέτασμα.
ΤΙ ΕΠΗΡΕΑΣΕ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΚΑΙ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
Από όλους τους ιστορικούς συγγραφείς αναφέρεται ότι η φρουρά και οι κάτοικοι την ώρα τη εξόδου, όπως αποφάσισαν οι στρατηγοί, βγήκαν από την ανατολική πλευρά του τείχους.
Στην πλευρά αυτή από την ντάπια της Λουνέττας και ανατολικά μέχρι το γιαλό της Κλείσοβας επειδή υπήρχε η παλαιά τάφρος, ο Κοκκίνης δεν προχώρησε και εκεί την πρόταφρο, όπως έκανε στη βόρεια πλευρά. Στην εν λόγω περιοχή είχε περιορίσει την γραμμή του τείχους προς την πόλη κατά 200 βήματα, 120 μέτρα περίπου, σε σχέση με την αρχική τάφρο του 1821, γνωστή ως αυλάκι του Ομὲρ Πασά, η οποία διατηρήθηκε μέχρι την Έξοδο.
Με τον τρόπο αυτό μεταξύ του μεγάλου τείχους που έφτιαξε ο Κοκκίνης και του υπολείμματος του παλαιού τείχους δημιουργήθηκε ένας εξωτερικός χώρος από το μεγάλο τείχος αλλά συνάμα και ασφαλής εσωτερικός χώρος του κάστρου. Αυτός ο χώρος έπαιξε το σημαντικότερο ρόλο κατά την Έξοδο.
Βόρεια προς το στρατόπεδο του Κιουταχή οι στρατιώτες της φρουράς με τα γιουρούσια έβγαιναν εύκολα τις νύχτες έξω από το τείχος. Έβγαιναν όποτε το αποφάσιζαν και το είχαν σαν παιχνίδι. Γι΄αυτό δεν ήταν λίγες οι φορές που χλεύαζαν τους Τούρκους και τους έλεγαν χαλούπηδες.
Η νυχτερινή αυτή έξοδος με τα γιουρούσια, τους έδωσε την ιδέα πώς να βγουν από το τείχος. Η τελική Έξοδος όλης της πόλης προς την ελευθερία ήταν βασικά για τη φρουρά ένα μεγάλο γιουρούσι.
Θα μπορούσαν να κάνουν την τελική έξοδο από την βόρεια πλευρά όπου υπήρχαν ανοίγματα, η πύλη και τα λαγούμια, όπως υποστηρίζεται από λανθασμένη άποψη ιστορικού. Η διαφορά όμως έγκειται στο ότι εκεί (εικ.4), από το βόρειο τμήμα του τείχους, όπου συνήθως έκαναν τὰ «γιουρούσια» τους, δεν υπήρχε τόσος χώρος ώστε όλος ο πληθυσμός, βγαίνοντας ένας-ένας, να βρεθεί σε ασφαλή πεδίο με ανάχωμα μπροστά για να προστατεύεται από τα πυρά. Επάνω στον προφυλακτήριο δρόμο, και μέσα στην πρόταφρο πίσω από το ανάχωμα, δεν χωρούσαν να βγουν και να περιμένουν 10.000 κόσμος. Η θέση που ήταν πρόσφορη για ασφαλή αναμονή έξω από το τείχος μέχρι το σύνθημα της επίθεσης ήταν μόνο από την ανατολική πλευρά από την περίταφρο και μέχρι το αυλάκι του Ομέρ.
Αυτόν τον εσωτερικό χώρο του κάστρου μετά από πρόταση του Κοκκίνη είδαν οι στρατηγοί και αποφάσισαν να γίνει από εκεί η Έξοδος. Είχαν διαλέξει θέσεις απ’ όπου θα γινόταν η έξοδος (όπως εμφανίζεται στην (εικ.6) από την ντάπια του Ρήγα), στο τμήμα του τείχους που εκτεινόταν απ’ τη νότια πλευρά της Λουνέττας του Γουλιέλμου της Οράγγης μέχρι το τελευταίο κανονιοστάσιο της ανατολικής πτέρυγας.
Η τάφρος αυτή προκάλεσε αφενός με την ύπαρξή της την Έξοδο αλλά και την σφαγή 3500 ανθρώπων, κυρίως Μεσολογγιτών αφετέρου. Αυτό είχε ως συνέπεια βέβαια, όλες οι πολιτισμένες δυνάμεις της εποχής, μετά από την κατακραυγή των νεανικών συνειδήσεων για ελευθερία, να αποφασίσουν και να ανακηρύξουν την Ελλάδα ελεύθερο κράτος.
ΠΟΣΑ ΟΦΕΙΛΕΙ Η ΕΞΟΔΟΣ ΣΤΗΝ Α΄ ΠΟΛΙΟΡΚΊΑ
Γνωρίζουμε πράγματι από τις περιγραφές το ρόλο που έπαιξε η πρόταφρος αυτή κατά τα γιουρούσια που έκαναν και απογοήτευσαν το Ιμπραήμ, ο οποίος καυχιόταν στον Κιουταχή «αυτόν τον φράχτη δεν μπορείς να πάρεις». Αλλά από την ανατολική πλευρά που το πεδίο ήταν ελεύθερο τα πράγματα ήταν πολύ εύκολα για τις μύχιες σκέψεις του Κοκκίνη.
Στην βόρεια πλευρά το καλοκαίρι του 1825 ο Κιουταχής με το βουνό από χώμα που έριχνε μπροστά από τη ντάπια του Φραγκλίνου και το μετακινούσε με το να μεταφέρει το χώμα από την πίσω βάση μπροστά στην περίταφρο ρίχνοντάς το από στην κορυφή, (το ύψωμα της ένωσης κατά τον Κοκκίνη), κατάφερε να περάσει τις δύο πρώτες αντιστάσεις (την πρόταφρο και την μεγάλη περίταφρο), να καταλάβει τον προμαχώνα του Φραγκλίνου στήνοντας εκεί Τούρκικη σημαία και να μπει μέσα στο κάστρο, όμως από την τρίτη αντίσταση που είχε κατασκευάσει ο Κοκκίνης με τις εσωτερικές οχυρώσεις οι αμυνόμενοι Έλληνες απόθεσαν τους εχθρούς και τους έδιωξαν, και ο Κιουταχής έμεινε με το «χαμπέρι» που έστειλε στον Σουλτάνο ότι κατέλαβε την πόλη.
Ας μου επιτραπεί να καταθέσω σήμερα, στην ιστορία, στα 200 χρόνια από την Α΄ πολιορκία τον καθοριστικό ρόλο της οχύρωσής της στην Ένδοξη Έξοδο. Όλα αυτά τα χρόνια δεν της αποδόθηκε ο ρόλος που της έπρεπε.
Η ιστορία δεν είναι μόνο «ξερή» η καταγραφή των γεγονότων αλλά και ο συνδυασμός των γεγονότων μεταξύ τους.
Αν δεν προηγούνταν η Α΄ πολιορκία με αυτή την οχύρωση, θα συνέβαινε στο Μεσολόγγι το ίδιο που συνέβη στη σφαγή της Χίου. Την εικόνα αυτή είχε καρφωμένη στη μνήμη του ο Χιώτης μηχανικός οχυρωματοποιός Μιχαήλ Πέτρου Κοκκίνης όταν ήρθε στο Μεσολόγγι. Ήρθε να προσφέρει και αυτός όπως και ο μεγάλος ποιητής Λόρδος Μπάϋρον τα πάντα, ακόμα και την ζωή του, με τον ίδιο τρόπο, την σφαγή, όπως και οι συμπατριώτες του στη Χίο πριν 4 χρόνια στις 4 Απριλίου του 1822 .
Ο ρόλος που έπαιξαν οι οχυρώσεις της Α΄ πολιορκίας και δεν το έλαβε υπόψη του ο μέγας στρατηλάτης Ιμπραήμ, ο οποίος ερήμωσε νωρίτερα όλη τη Πελοπόννησο, ήταν, ότι όλη η φρουρά από 3.000 άνδρες βγήκε σύσσωμη και, αφού πέρασαν εύκολα το αυλάκι του Ομέρ, αντιμετώπισε περίπου ισάριθμους Τουρκαλβανούς. Αυτός ήταν ακριβώς ο ρόλος του αυλακιού της Α΄πολιορκίας, δηλαδή ταυτόχρονα όπως έκαναν στα γιουρούσια, όλη η φρουρά και όχι ένας- ένας από μια πύλη, να περάσουν το χαντάκι του Ομέρ και όλοι μαζί να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς. Συνάμα από τις πρώτες τουφεκιές που έριξαν οι Τουρκαλβανοί και οι Αιγύπτιοι παράτησαν την μάχη και έτρεξαν προς την πόλη. Στο μυαλό τους είχαν το πλιάτσικο, να σκοτώσουν τους άρρενες από 12 ετών και πάνω για το «μπαχτσίσι» των αυτιών (40 παράδες για κάθε ένα ζευγάρι) και να συλλάβουν γυναικόπαιδα για σκλάβους.
Ο Αιγύπτιος σερασκέρης δεν περίμενε πως θα εξελίσσονταν έτσι η Έξοδος με αυτή τη μορφή και πως θα κατάφερναν να σωθούν τόσοι άνθρωποι. Είχε τόσο καλά προετοιμάσει τα καρτέρια στην πορεία κατά των εξοδιτών, ώστε ήταν απόλυτα σίγουρος πως κανένας δεν υπήρχε περίπτωση να φύγει ζωντανός.
Ο Καραϊσκάκης πράγματι μέτρησε στην γέφυρα της Αρτοτίβας 1500. Και αν υπολογίσουμε και άλλους 500 κατ΄ εκτίμηση, αυτούς που ενδιάμεσα ξέφυγαν για τις γύρω περιοχές, ο αριθμός των διασωθέντων αγγίζει τους 2.000.
