Η ΣΑΜΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΗ Α΄: Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑ ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΗ
Τα σχετικά με την Επανάσταση του 1821 στη Σάμο, σε συνάφεια πάντοτε με την προεπαναστατική περίοδο από την αρχή περίπου του 19ου αιώνα, η οποία συνδέεται με τον ανταγωνισμό των «Καρμανιόλων» και των «Καλικαντζάρων» που προετοίμασε την σαμιακή επανάσταση, περιλαμβάνονται σε όλες σχεδόν τις ιστορικές προσεγγίσεις της επανάστασης, και έχουν συχνά περιγραφεί και μελετηθεί, καθώς κατά κανόνα η σχετική ιστοριογραφία εξετάζει την περίοδο αυτή ως ένα άθροισμα των κατά τόπους γεγονότων.
Ο πρώτος που ασχολήθηκε εκτενώς και αναλυτικά με την ιστοριογραφία της σαμιακής επανάστασης του 1821 είναι ο Επαμεινώνδας Σταματιάδης, του οποίου το συνθετικό πεντάτομο έργο, υπό τον τίτλο Σαμιακά, ήτοι ιστορία της νήσου Σάμου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς (εν Σάμω 1881),δημοσιευμένο στα τέλη του 19ου αιώνα, αποτελεί ακόμη εν πολλοίς την βάση των σαμιακών σπουδών. Ο Επ. Σταματιάδης περιλαμβάνει τα σχετικά με την επανάσταση του 1821 στο νησί στον δεύτερο τόμο του έργου του, μαζί με όσα αναφέρονται στην οθωμανική περίοδο της ιστορίας της Σάμου (1562-1821), αντιμετωπίζοντας εξ αρχής την επανάσταση ως το κορυφαίο γεγονός του σαμιακού 19ου αιώνα.
Ήδη σε όσα γράφει για την προεπαναστατική περίοδο, της οποίας επικεντρώνεται σε τρία κυρίως ζητήματα, εκτενής είναι η αναφορά του στη διαμόρφωση των πολιτικών παρατάξεων των «Καρμανιόλων» και των «Καλικαντζάρων», στις διαμάχες τους για τον έλεγχο της κοινοτικής εξουσίας, και στα επιμέρους γεγονότα και πρόσωπα της μεταξύ τους αντιπαράθεσης, θεωρώντας την περίπτωση αυτή ως προοίμιο των όσων ακολούθησαν από το 1821 και μετά.
Περιγράφει διεξοδικά τα σχετικά με την προσωπικότητα και το έργο του αρχηγού της επανάστασης Λογοθέτη Λυκούργου, τον τρόπο που οργάνωσε πολιτικά και στρατιωτικά το νησί με βάση το τοπικό σαμιακό πολίτευμα, τα πολεμικά γεγονότα και κυρίως την εκστρατεία των Σαμίων στη Χίο, η αποτυχία της οποίας οδήγησε στη διατύπωση κατηγοριών εναντίον του Λυκούργου. Τις κατηγορίες αυτές ο Σταματιάδης προσπαθεί, σε μεγάλο μέρος του έργου του, να αντιμετωπίσει και να ανασκευάσει, με βάση τόσο τις απολογίες του Λυκούργου, όσο και την οθωμανική πηγή που χρησιμοποιεί.
Είναι απολύτως χαρακτηριστικό ότι πρώτος ο Σταματιάδης χρονολογεί την επαναστατική περίοδο στη Σάμο από το 1821 ως το 1834, όταν πλέον στους Σαμίους επιβάλλεται, με τη βία των όπλων, το ηγεμονικό καθεστώς. Περιλαμβάνει δηλαδή στην ιστορική του αφήγηση και τα σχετικά με τον αποκλεισμό του νησιού από τα όρια του πρώτου ελεύθερου ελληνικού κράτους, αν και πληρούσε τις προϋποθέσεις ένταξής του σε αυτό, την αντίδραση των Σαμίων και την περίοδο της «Σαμιακής Πολιτείας», όταν το νησί αυτοδιοικείται υπό τον Λυκούργο, διεκδικώντας την συμπερίληψή του στο νεότευκτο κράτος, η οποία τελικά δεν επιτεύχθηκε. Αυτά τα χρονικά όρια της επανάστασης στη Σάμο, από το 1821 ως το 1834, θα γίνουν εν πολλοίς αποδεκτά και από την μεταγενέστερη σχετική βιβλιογραφία, αποτελώντας μία από τις βασικές ιδιομορφίες της σαμιακής ιστορίας και ιστοριογραφίας. Ασχολείται επίσης με τις εμφύλιες διαμάχες και τις επιδρομές των Σαμίων στη Μικρά Ασία, την ελληνική διοίκηση που άσκησαν οι Κωλέττης και Χρηστίδης κατά την καποδιστριακή περίοδο, αλλά και ζητήματα όπως η υποχρεωτική μετανάστευση των Σαμίων στο ελληνικό κράτος, μετά την επιβολή και εγκαθίδρυση του ηγεμονικού καθεστώτος.