Η συναρμογή Ελληνισμού και Χριστιανισμού στο επίπεδο της Λαϊκής Παράδοσης
Του Μ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Εδώ και πολλά χρόνια η σχετική βιβλιογραφία έχει δείξει ότι η επιστήμη της Λαογραφίας στην Ελλάδα δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε υπό το κράτος μιας εθνικής προοπτικής. Η ανάγκη αυτή οδήγησε την έρευνα στην διαπίστωση και μελέτη των πολιτισμικών συνεχειών, οι οποίες καθώς αποδίδονταν σε επιβιώματα από την κλασική αρχαιότητα αποτελούσαν αποδείξεις για την εθνική συνέχεια.
Οι επιβιώσεις αυτές αναζητήθηκαν και μελετήθηκαν, κατά κύριο λόγο, στα πεδία της λαϊκής λατρείας και της λαϊκής λογοτεχνίας, στους χώρους δηλαδή που προσφέρονταν γι’ αυτό, και όπου υπήρχαν πολλές μαρτυρίες και αναφορές των πηγών.
Δεν θα εξετάσουμε εδώ αυτή την τάση, καθώς τούτο έχει γίνει αλλού, συστηματικά, παραλλήλως δε μεγάλο μέρος της θεωρίας της λαογραφίας μας έχει ασχοληθεί με το ζήτημα. Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι πράγματι, στο χώρο της λαϊκής θρησκευτικότητας, και μάλιστα στις περιπτώσεις των παλαιότερων παραδοσιακών αγροτοκτηνοτροφικών κοινωνιών, παρατηρείται το φαινόμενο της επιβίωσης και μεταστοιχείωσης μορφών της προχριστιανικής λατρευτικής παράδοσης, ιδίως στο επίπεδο της λαϊκής «χθόνιας» και όχι της επίσημης «ολύμπιας» θρησκείας.
Πράγματι, όσον αφορά τις δεισιδαιμονίες και τις επιμέρους λατρευτικές πρακτικές, τόσο σε επίπεδο νοοτροπιών και αντιλήψεων, όσο και σε επίπεδο τελετουργιών, πολλά στοιχεία της αρχαιότητας φαίνονται να επιβιώνουν στον παραδοσιακό ελληνικό πολιτισμό, τουλάχιστον ως τα μέσα του 20ού αιώνα, οπότε και παρατηρείται η σταδιακή αποδόμησή τους. Το φαινόμενο αυτό είχαν παρατηρήσει και οι εκκλησιαστικές αρχές, που από τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας ως και την εποχή του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη προσπάθησαν με νουθεσίες, κανόνες και απαγορεύσεις να εξαφανίσουν τις συνήθειες αυτές. Και όταν αυτό δεν έγινε εφικτό, προσπάθηκαν να τις μεταστοιχειώσουν, εντάσσοντάς τις στο πλαίσιο της ορθόδοξης λατρείας.
Έτσι οι χθόνιες πανσπερμίες αντικαταστάθηκαν από τα κόλλυβα, τα στέφανα που μετέδιδαν την δύναμη της φύσης κατέληξαν στα στέφανα του γάμου, και οι αρχαίες ηλιακές και γονιμικές τελετουργίες για τον Μίθρα συσχετίστηκαν με την εορτή της Γέννησης του Χριστού, για να αναφερθούν μερικά μόνο παραδείγματα. Η προσπάθεια είτε της απάλειψης, είτε της μεταστοιχείωσης των λατρευτικών αυτών μορφωμάτων είναι έντονη στις σχετικές πηγές, και κατά καιρούς έχει συστηματικά μελετηθεί, όπως φαίνεται στις υπάρχουσες πηγές αλλά και στη σχετική βιβλιογραφία.
Η προσεκτική μελέτη των τελετουργιών αυτών δείχνει ότι δεν έχουμε πάντοτε την ίδια δυνατότητα ερμηνείας. Ορισμένες ανήκουν στην κατηγορία των αρχετυπικών στοιχείων, που απαντούν σε διάφορες περιοχές και λαούς, χωρίς η ύπαρξή τους αυτή να σημαίνει πάντα και σχέση καταγωγής ή επίδρασης. Η περίπτωση αυτή εντάσσεται στο ερμηνευτικό σχήμα του πολυγεννετισμού, το οποίο χρησιμοποιούμε για την κατανόηση της ύπαρξης ανάλογων δεδομένων, στους λαϊκούς πολιτισμούς όλων των λαών.
Άλλες πάλι αποτελούν πραγματικά πολιτισμικά επιβιώματα, η ύπαρξη των οποίων οφείλεται στην σχέση ανάμεσα στην υλική βάση και το πνευματικό επικοδόμημα. Όσο η υλική βάση, για παράδειγμα οι τεχνικές σποράς, καλλιέργειες και θερισμού των δημητριακών, μένει ακίνητη, τόσο ακίνητο μένει και το εποικοδόμημα, εν προκειμένω οι αντιλήψεις και τα ανάλογα έθιμα που σχετίζονται με τον κύκλο καλλιέργειας του σιταριού. Όταν η υλική βάση αλλάξει, και αυτό συνέβη στην Ελλάδα από τη δεκαετία 1950-1960, τότε και το πνευματικό οικοδόμημα αρχίζει να κινείται και να μετασχηματίζεται, με διαφορετικούς βεβαίως ρυθμούς.
Στα πλαίσια αυτά, η επιστήμη της Λαογραφίας δέχεται την ύπαρξη πολιτισμικών προχριστιανικών επιβιωμάτων στη λαϊκή λατρεία, τα οποία όμως αφενός πρέπει να είναι στη διαχρονική συνέχειά τους καλά τεκμηριωμένα στις πηγές και να μην εμφανίζονται σποραδικά και αποσπασματικά, αφετέρου δε ερμηνεύονται στο θεωρητικό σχήμα της σχέσης υλικής βάσης και πνευματικού εποικοδομήματος. Με τον τρόπο αυτό τηρείται η βασική αρχή της ιστορικότητας των λαογραφικών φαινομένων, που είναι απαραίτητη για την ερμηνεία των στοιχείων και των εκδηλώσεων του λαϊκού πολιτισμού.
