Ίων Δραγούμης, ο οραματιστής!
Γράφει ο Δημήτριος Λυκούδης, Ιστορικός
Απέναντι από το ξενοδοχείο Hilton, στο κέντρο της Αθήνας, ένα ξεχασμένο από καιρό γλυπτό του Αριστοτέλη Ζάχου, μία μαρμάρινη κολόνα του 1921, επί της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας 77Α. Σταματά ο βιαστικός διαβάτης και διαβάζει επ᾿ αυτής: «ΕΔΩ ΤΗΝ 31 ΙΟΥΛΙΟΥ 1920 ΕΔΟΛΟΦΟΝΗΘΗ Ο ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ. ΛΕΥΚΗ ΑΣ ΒΑΛΘΗ ΟΠΟΥ ΕΠΕΣΕΣ ΚΟΛΩΝΑ (ΠΩΣ ΕΠΕΣΕΣ ΓΡΑΦΗ ΝΑ ΜΗΝ ΤΟ ΛΕΗ…) ΛΕΥΚΗ ΜΕ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΜΟΝΟ ΕΚΕΙΝΗ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΝΑ ΣΕ ΚΛΑΙΗ ΒΟΥΒΗ ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΗ ΝΑ ΣΕ ΚΛΑΙΗ» (Κ. ΠΑΛΑΜΑΣ). Στην πίσω πλευρά αναγράφονται τα λόγια: «Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΕΓΕΝΝΗΘΗ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΤΗΝ 2 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1878»(1).
Στο Βογατσικό Καστοριάς, στις 2 Σεπτεμβρίου 1878, γεννήθηκε ο διπλωμάτης, πολιτικός, συγγραφέας και λογοτέχνης Ίων Δραγούμης (2). Υπήρξε ένας από τους βασικότερους θεμελιωτές και οργανωτές των ελληνικών κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Εμψυχωτής, επαναστάτης, αδέσμευτος, αδέκαστος στις αρχές και θεωρίες του, άσκησε τεράστια επιρροή, στην ουσία, συνέβαλε καταλυτικά στην οργάνωση διά ζώσης, του ελληνικού μετώπου στα Μακεδονικά βουνά. Ο Παύλος Μελάς είχε νυμφευτεί την αδελφή του Ίωνα και οι δύο άνδρες είχαν αναπτύξει μία αληθινή, βαθειά φιλία μεταξύ τους. Λέγεται, μάλιστα, ότι ο Δραγούμης, μετά τον θάνατο του μακεδονομάχου Παύλου Μελά, τρόπον τινά, είχε και έφερε τον έλεγχο της συνειδήσεως για τον θάνατό του, καθώς ο Ίων, αυτός ο ίδιος, είχε επιδράσει εμψυχωτικά σε μεγάλο βαθμό στην καρδιά του Μελά και του είχε αφυπνίσει την ιδέα του αλυτρωτισμού των Μακεδονικών εδαφών.
Πρωταγωνίστησε στο γλωσσικό ζήτημα της εποχής του, υποστηρίζοντας το κίνημα του δημοτικισμού. Παραμένουν ανεξίτηλοι στην καρδιακή του μνήμη οι περίπατοι που συνήθιζε να κάνει στα σοκάκια της Πλάκας με τους δύο ποιητές που τόσο εμπιστευόταν και εκτιμούσε: τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό και τον Περικλή Γιαννόπουλο. Ο τελευταίος, απογοητευμένος από την απέλπιδα προσπάθειά του ν᾿ αναμορφώσει την ελληνική κοινωνία και απομονωμένος από την ερωτική απογοήτευση που τού είχε προσδώσει η ζωγράφος και ερωτική φιλενάδα του Σοφία Λασκαρίδου, αυτός ο «ρομαντικός και ερασιθάνατος», κατά τον Ιωάννη Συκουτρή, στις 8 Απριλίου 1910, νοίκιασε ένα άσπρο άλογο και ολόγυμνος μπήκε στη θάλασσα του Σκαραμαγκά. Εκεί, κατευθυνόμενος ενάντια στα κύματα αυτοπυροβολήθηκε με ένα περίστροφο, αφού πρώτα είχε κάψει όσα ανέκδοτα έργα του. Ήταν μόλις 41 ετών. Το σώμα του έσυραν τα κύματα δέκα ημέρες αργότερα στη στεριά…!
Η δολοφονία του Γιαννόπουλου επέδρασε καταλυτικά στην ήδη φιλομόναχη καρδιά του Δραγούμη. Κλείστηκε περισσότερο στον εαυτό του. Στην Αθήνα, κυρίως, κυριαρχεί η αντιπαράθεση μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών. Ασταθές πολιτικό πεδίο και ο Ίων Δραγούμης που ακολούθησε το διπλωματικό σώμα, ένεκα της άρνησής του να συγκατατεθεί σ᾿ ένα ξεκάθαρο πολιτικό στρατόπεδο, σχεδόν συνεχώς, μετατίθεται από χώρα σε χώρα , από επαρχία σε επαρχία. Σε μια απ᾿ αυτές τις μεταθέσεις του στην Αλεξάνδρεια, στα 1905, στο Ελληνικό Προξενείο της πόλης, θα γνωρίσει την Πηνελόπη Δέλτα, την όμορφη γυναίκα του μεγαλέμπορου Στέφανου Δέλτα και κόρη του μεγάλου και ισχυρού Εμμανουήλ Μπενάκη, του αργότερα διατελέσαντος υπουργού και δημάρχου της Αθήνας. Άλλωστε, η κόρη Πηνελόπη Δέλτα θυμάται νοσταλγικά τις επισκέψεις του Ελευθερίου Βενιζέλου στην εξοχική τους κατοικία στην Κηφισιά εκάστην Κυριακή, κάτι που συνήθιζε ο κρητικός πολιτικός προς τον μεγαλοεπιχειρηματία Μπενάκη. Μεταξύ του Δραγούμη και της Δέλτα θ᾿ αναπτυχθεί ένας σφοδρός έρωτας, καταπιεσμένος και ανεκπλήρωτος, ένεκα των αυστηρών ηθικών ταγών και διατάξεων της εποχής, τότε αλλά και σήμερα. Λέγεται δε, ότι η Πηνελόπη Δέλτα, είχε άλλωστε και τρία ανήλικα παιδιά με τον Στέφανο Δέλτα, δεν κατάφερε ποτέ να απεγκλωβιστεί απ᾿ αυτόν τον έρωτά της με τον γοητευτικό διπλωμάτη και λογοτέχνη. Φόρεσε μαύρα ρούχα, έκανε πολλές απόπειρες ν᾿ αυτοκτονήσει. χωρίς αποτέλεσμα, και αναζητούσε συνεχώς διέξοδο στη συγγραφή και στην εκούσια και αυτοθέλητη σιωπή της. Άλλωστε, ο ίδιος ο Ίων είχε διαγνώσει το συγγραφικό της ταλέντο και την είχε παρακινήσει να καταπιαστεί με αυτό.
Αυτά ήταν τα λόγια που η Πηνελόπη Δέλτα άφησε ως τελευταία της επιθυμία στα παιδιά της: «Παιδιά μου, ούτε παπά, ούτε κηδεία. Παραχώστε με σε μια γωνιά του κήπου, αλλά μόνο αφού βεβαιωθείτε ότι δεν ζω πια. Φροντίστε τον πατέρα σας. Τον φιλώ σφιχτά. Π.Σ. Δέλτα». Αυτοκτόνησε στις 27 Απριλίου 1941 (τρίτη απόπειρα) όταν τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν θριαμβευτικά στην Αθήνα, παίρνοντας δηλητήριο. Λίγο πριν τον θάνατό της, είχε ήδη καθηλωθεί σε αναπηρικό καροτσάκι ένεκα της σκλήρυνσης κατά πλάκας, από την οποία υπέφερε τα τελευταία πέντε χρόνια της ζωής της. Ούτε τα ταξίδια, ούτε η εγκατάστασή της στη Φρανκφούρτη θα αποτελέσαν ορόσημο φραγμού στον έρωτα και στην αγάπη που έτρεφε προς τον Ίωνα. Στο προσωπικό της ημερολόγιο «Τuris Εburnea» αποτυπώνει τον έρωτά της προς τον δραστήριο διπλωμάτη.
Σε μία επιστολή της, στις 27 Ιουλίου 1906, η Πηνελόπη Δέλτα, αναφέρεται στον άνδρα και συγγραφέα Ίωνα Δραγούμη με τα κάτωθι συγκινητικά λόγια: «Μένω ακόμη ένα χρόνο, σου το έγραψα. Αν με θέλεις ύστερα, αν δεν αλλάξεις, Ίων μου, αν θέλεις τότε, πάρε με… Και τώρα όμως αν με ήθελες δεν θα μπορούσα να σου πω πια όχι. Τώρα δεν ξέρω πια τι θα πει τιμή και λόγος και όρκος. Ξέρω πως στον κόσμο κάπου ζεις εσύ, πως μ’ αγαπάς ακόμη, πως εσύ μπορείς να γίνεις δικός μου όποταν σε φωνάξω. Ίων μου, δεν σε φωνάζω. Μα αν με θελήσεις ποτέ, ξέρεις πού είμαι. Σε περιμένω πάντα και σ’ αγαπώ σαν Μήδεια, είσαι το μόνο δίλημμα που ζει μέσα μου με φρικτή ένταση. Τ’ άλλα όλα πέθαναν, η αγάπη σου τα σκότωσε!
Μη με φοβηθείς. Αγαπώ άγρια, μα αγαπώ με φοβερή tendresse το χλωμό παιδί που με φίλησε στο στόμα εκεί στα πεύκα. Ίων μου, θα πεις πως είμαι τρελή, και το ξέρω, μα όπως εκείνο το βράδυ, που πρώτη φορά με ξανάβλεπες, ύστερα από την πρώτη απόπειρα, ήσουν «τρελός για μένα», έτσι κι εγώ είμαι τρελή για σένα… Και μεθώ και δεν ξέρω πια να λογαριάσω τι θα πει «τιμή» και «λόγος». Ξέρω μόνο πως σ’ αγαπώ, τ’ ακούς, Ίων;
Σ’ αγαπώ άγρια και θέλω την αγκαλιά σου και το στόμα σου που φιλεί φρικτά, σε θέλω όλον, όλον, δικό μου για πάντα, και πονώ αλύπητα και ανυπόφορα, και μ’ έρχεται να φύγω απόψε, πριν από το γράμμα μου, να μη σου μιλήσω πια, να μη σου γράψω «σ’ αγαπώ», μόνο να έλθω εκεί, να ορμήσω στο σπίτι σου, να χυθώ στο λαιμό σου, και χωρίς λέξη, να πνίξω την αναπνοή σου, φιλώντας σε στο στόμα, ώσπου να κλείσεις τα μάτια σου και να πέσει το κεφάλι σου στον ώμο μου, χλωμό και αποκαμωμένο, μισοπεθαμένο από συγκίνηση και πόνο και χαρά που σκοτώνει. Το ξέρω πως είμαι τρελή μα η αγάπη κάποιον τρελαίνει»(3).
Ο Ίων Δραγούμης, στα 1908 γνωρίζει την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη. Αναπτύσσεται ανάμεσά τους ένας σφοδρότατος έρωτας, ο οποίος θα διαρκέσει έως την ημέρα της δολοφονίας του, στα 1920. Μάλιστα, δεν ήταν λίγες οι φορές που ο διπλωμάτης συνόδευε την αγαπημένη του στο γνωστό θέατρο που διατηρούσε εκείνη στην Ομόνοια και συνήθιζε, και όμως, να κάμνει σκηνοθετικές παρατηρήσεις και παρεμβάσεις κατά τη διάρκεια των προβών επί της σκηνής!
Όχι ιδιαίτερα πλούσιο, αλλά πραγματικά αξιόλογο είναι το συγγραφικό έργο του διπλωμάτη. Το έργο του «Μαρτύρων και ηρώων αίμα» (1907), που είναι εμπνευσμένο από τις μακεδονικές αναμνήσεις του, είναι ουσιαστικά αφιερωμένο στο γαμπρό του Παύλο Μελά, καθώς και τα «Σαμοθράκη» (1909) και «Όσοι ζωντανοί» (1912). Παράλληλα, δημοσίευσε πολλά άρθρα στο περιοδικό «Νουμάς» και στο περιοδικό που εξέδιδε ο ίδιος υπό τον τίτλο «Πολιτική Επιθεώρησις» κατά τα έτη 1916 και 1917 (4).
Ο Ίων συνελήφθη στα 1920, μετά την αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου στο Παρίσι. Ο ίδιος, στην ουσία φιλοβασιλικός, αλλά περισσότερο ουδέτερος, αμίλητος, ακολούθησε το εκτελεστικό απόσπασμα στην περιοχή των Αμπελοκήπων. Κάπου εκεί, μπροστά στα μάτια των περαστικών δολοφονήθηκε ο μεγάλος διπλωμάτης και πολιτικός, ο οξυδερκής λογοτέχνης και υψοποιός άνθρωπος. Ως ηθικός αυτουργός της δολοφονίας του κατηγορήθηκε ο Εμμανουήλ Μπενάκης. Στην εκδίκαση της υπόθεσης αθωώθηκε. Μάρτυρας υπεράσπισης του μεγαλέμπορου βαμβακιού υπήρξε η αδελφή του Ίωνα και χήρα του μακεδονομάχου Παύλου Μελά. Η ημέρα της δολοφονίας του ήταν η 31η Ιουλίου 1920. Ο Ίων ήταν μόλις 42 χρόνων.
Παραπομπές:
1.Πρβλ.,http://www.athenssculptures.com/2014/05/monument-of-ionas-dragoumis.html.
- Για τον Ίωνα Δραγούμη βλ., Ιωάννης Μαζαράκης,«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΔ΄, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σελ. 236-238, Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος,«Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και Ηρώων αίμα – Ανατομία της ελλαδικής πραγματικότητας», εκδ. Σταμούλης, 2008. Thanos Veremis,The Hellenic Kingdom and the Ottoman Greeks: The Experiment of the «Society of Constantinople»– Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy, and Society in the Nineteenth Century – The Darwin Press 1999, σ. 181, Δημαράς, Κωνσταντίνος Θ. (1985). Σκλαβενίτη, Κωστούλα, (επιμ.), Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας (7η έκδοση). Αθήνα, Γνώση, σελ. 401-402, 609.
- Βλ., http://newsone.gr/ellada/1361837-pinelopi-delta-h-sigklonistiki-zoi-kai-to-tragiko-telos-tis-foto.
- Πρβλ., Βασίλης Λαούρδας, «Ο Ίων Δραγούμης και η εποχή του», στο «Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη – Εκατό χρόνια από τη γέννησή του», Τετράδια Ευθύνης – 7, (1978), σελ. 44.
