Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Το ησυχαστικό και φιλοκαλικό κίνημα που κατά τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα είχε διαδοθεί από το Άγιον Όρος στα νησιά του Αιγαίου, εμπλούτισε και ανασημασιοδότησε την πνευματική και λατρευτική εθιμική ζωή και συμπεριφορά των κατοίκων τους.
Για να αποκτήσουμε μια εικόνα σχετικά με το αν η παράδοση του ησυχασμού επέδρασε στη λαϊκή θρησκευτικότητα του ελληνικού λαού, μπορούμε να εξετάσουμε κατά πόσο έχουν ησυχαστικές ρίζες τα έθιμα που περιγράφει στα έργα του ένας λαμπρός εκπρόσωπος της ελληνικής ηθογραφικής παράδοσης, ο πεζογράφος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο οποίος περιέλαβε στα κείμενά του περιγραφές πολλών και ποικίλων εθιμικών εκδηλώσεων του ελληνικού λαού, τόσο των συντοπιτών του, όσο και των αστικών πληθυσμών της Αθήνας, όπου έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του, και ο οποίος έμπρακτα ακολουθούσε στη ζωή και τη δημιουργία του τις ησυχαστικές αρχές και παραδόσεις.
Πριν την πραγμάτευση του θέματος, οφείλουμε ωστόσο μια καθαρώς μεθοδολογική διευκρίνιση: πού θεωρούμε ότι αποτυπώνεται η ησυχαστική αντίληψη για τα ελληνικά λαϊκά θρησκευτικά έθιμα; Νομίζω ότι η πληρέστερη ησυχαστική αναφορά στην ελληνική θρησκευτική λαογραφία βρίσκεται στα σχόλια του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη στους θείους και ιερούς κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που έχουν συγκεντρωθεί στο περίφημο Πηδάλιον. Από τα εκτενή αυτά κείμενα μπορούμε όχι μόνο να αντλήσουμε πληροφορίες για την εθιμική ζωής της βυζαντινής και μεταβυζαντινής, αλλά και της περιόδου κατά την οποία έζησε ο άγιος Νικόδημος, αλλά και να δούμε μια συγκροτημένη και τεκμηριωμένη στάση απέναντι στις εκδηλώσεις της λαϊκής θρησκευτικότητας της εποχής, που δεν απέχει και πολύ από την εποχή των παιδικών και εφηβικών χρόνων του Αλ. Παπαδιαμάντη, οπότε και διαμορφώθηκαν τα εθιμικά του βιώματα. Πρόκειται λοιπόν για συγκρίσιμο υλικό, δια του οποίου μπορούμε τελικά να κρίνουμε αν και κατά πόσο οι ησυχαστικές απόψεις, τις οποίες γνώριζε και ενίοτε απηχούσε ο Παπαδιαμάντης αποτυπώνονται στις εκφράσεις της ελληνικής λαϊκής λατρείας
Ο Αλ. Παπαδιαμάντης, στα διηγήματά του, αναφέρθηκε σε όλους σχεδόν τους μεγάλους σταθμούς του ετήσιου εορτολογικού κύκλου. Ας δούμε, ως χαρακτηριστικό παράδειγμα, τις αναφορές του στα πασχαλινά ελληνικά έθιμα. Καταρχήν οι περιγραφές του κατά κύριο λόγο αφορούν λειτουργίες και ακολουθίες σε ταπεινά παρεκκλήσια και ξωκλήσια, με αυτοσχέδιους ψάλτες και ταπεινούς ιερείς, πέρα και μακριά από την πολυκοσμία των μεγάλων ενοριών και την επιδεικτική λαμπρότητα των αρχιερατικών λειτουργιών. Συμφωνεί σε αυτά με το αυστηρό και ταπεινό μαζί ήθος των Ησυχαστών. Τα έθιμα που περιγράφει είναι, κατά μια ευσεβή θα έλεγα επιλογή, τα αμέσως σχετιζόμενα με τη λατρεία. Δεν βρίσκει κανείς, για παράδειγμα., εκτενείς αναφορές σε εθιμικές μορφές που προέρχονται από προχριστιανικά επιβιώματα, και τις οποίες η ησυχαστική παράδοση δεν υιοθετούσε, ζητώντας από τους χριστιανούς να μην τα τελούν.
Ο Παπαδιαμάντης, περιγράφοντας τις εθιμικές συνήθειες όσων συγχρόνων του είχαν επηρεαστεί από τα διδάγματα των ησυχαστών, αρκείται στις περιγραφές του γλεντιού και του πασχαλινού τραπεζιού, όπου ακόμη και οι τυχόν παρεκτροπές είναι αμελητέες και συγγνωστές, ενώπιον της χαράς της Αναστάσεως, την οποία ο ίδιος φαίνεται να βιώνει με ένταση και διάρκεια: τα παραϋμνογραφικά ψαλλόμενα, για παράδειγμα, είναι από τα πλέον αθώα και ευσεβή. Ακόμη και οι λεκτικές παρεκτροπές δικαιολογούνται από τον συγγραφέα μας, ως οφειλόμενες σε υπερβάλλοντα ζήλο και απηχούσες γνήσια λαϊκά θρησκευτικά βιώματα.
Συνεπής στην περιγραφή των ανθρωπίνων παθών, δεν εξαιρεί από αυτήν ούτε τα πάθη των ιερέων. Στην «Εξοχική Λαμπρή» ο παπά Κυριάκος, που είχε συμφωνήσει με τον συνεφημέριό του παπά Θοδωρή τον Σφόντυλα να εξυπηρετήσει τους εκτός οικισμού ενορίτες τους αλλά να μοιραστούν τα έσοδα της Μεγάλης Εβδομάδας γίνεται έξαλλος και εγκαταλείπει στη μέση την θεία λειτουργία, όταν πληροφορείται ότι ο παπά Θοδωρής δίνει κρυφίως τα πρόσφορα στη γυναίκα και την πεθερά του. Μετανοεί όμως στο δρόμο, ζητά συγχώρηση, επιστρέφει στο ιερό καθήκον του και ειρηνεύει, δίνοντας στους αναγνώστες υπόδειγμα μετανοίας, σύμφωνο με τα ησυχαστικά πρότυπα.