Από την μελέτη λοιπόν των σχετικών με τη λαϊκή λατρευτική παράδοση και τα έθιμά της διηγημάτων και έργων του Αλ. Παπαδιαμάντη, όπως αυτή εκτενώς παρουσιάστηκε στα προηγηθέντα ομότιτλα άρθρα μας, προκύπτει ότι όσα έθιμα αναφέρει, είναι αυτά που ακολουθούσαν οι σύγχρονοί του, τόσο στο νησί του στη Σκιάθο, όσο και στην Αθήνα, που είχαν επηρεαστεί άμεσα από τις ησυχαστικές διδαχές, και είχαν πάνω σε αυτές προσαρμόσει τις εκδηλώσεις της θρησκευτικότητάς τους.
Σύμφωνα με αυτές τις πρακτικές, η ορθόδοξη παράδοση και η λαϊκή ευσέβεια δεν μπορούν να είναι ούτε μέσο ούτε τρόπος, παρά συνιστούν βίωμα και οριακό δεδομένο της θρησκευτικής και τελετουργικής ζωής του λαού, στο οποίο φυσικά εκδηλώνεται και κυριαρχεί η ησυχαστική ρίζα της πνευματικής οικοδομής του λαού.
Τον Αλ. Παπαδιαμάντη ενδιαφέρει ο θρησκεύων λαϊκός άνθρωπος, και γι’ αυτό επιλέγει εκείνες τις εθιμικές μορφές και λαϊκές τελετουργίες που άπτονται του φαινομένου της λαϊκής θρησκευτικότητας, κι έτσι προσαρμόζει την τέχνη στη ζωή του. Μια ζωή της οποίας η θρησκευτικότητα είχε, λόγω της οικογενειακής παράδοσης και της χριστιανικής ανατροφής που έλαβε στη Σκιάθο, το καταφύγιο των διωγμένων από το Άγιον Όρος Ησυχαστών πατέρων, οι οποίοι εγκαταβιώνοντας στα μοναστήρια που ίδρυσαν στα νησιά του Αιγαίου (Σκιάθο, Ικαρία, Σάμο, Πάτμο, Χίο) εν πολλοίς ανανέωσαν τις εκφράσεις της ελληνικής λαϊκής θρησκευτικότητας.
Στόχος του Παπαδιαμάντη είναι να παραδειγματίσει τους αναγνώστες του, να τονίσει την αξία των παραδόσεων και την αναγεννητική πνευματική τους δύναμη, να στηλιτεύσει τους νεωτερισμούς και τις τάσεις ξενομανίας ή αλλοτρίωσης που ήταν εμφανείς στην εποχή του, κυρίως υπό την λεοντή του εξευρωπαϊσμού, που άγγιζε τα όρια ενός άκριτου εκδυτικισμού. Αυτοί όμως ήταν και οι ουσιαστικοί στόχοι της διδασκαλίας των εκπροσώπων του Αγιορείτικου Ησυχασμού, όταν με τον λόγο και το παράδειγμά τους προσπάθησαν να φωτίσουν το Γένος, καταρτίζοντάς το πνευματικά και οδηγώντας το στην σωτηρία και στην ηθική ολοκλήρωση.
Τα διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη με τις επιμέρους αναφορές τους, διακρίνονται για μια βαθύτερη εσωτερική σχέση. Η ενότητα αυτή επιτυγχάνεται συμβολικά μέσω των αναφορών σε λαϊκές θρησκευτικές πράξεις και πρακτικές, τελετουργίες και έθιμα, που υπάρχουν σε όλα τα διηγήματά του. Όλες οι περιγραφόμενες λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες καταλήγουν αυθόρμητα και αβίαστα στην τέλεση του μυστηρίου της θείας ευχαριστίας, όπως συμβαίνει και στην ορθόδοξη θρησκευτική ζωή. Δια της ευχαριστηριακής ζωής επιτυγχάνεται η ενότητα του πληρώματος της Εκκλησίας, αλλά και η ενότητα ανθρώπων και φυσικού περιβάλλοντος, στα πλαίσια της ερμηνείας της κτίσης ως ευχαριστίας.
Αυτή όμως υπήρξε και η βασική θέση της διδασκαλίας των ησυχαστών, την οποία και ο ελληνικός λαός είχε εγκολπωθεί .Όλα αυτά, αποτελούν ζώσα μαρτυρία και ουσιαστική φωνή που προέρχεται από την καρδιά της ησυχαστικής παράδοσής, ακριβώς επειδή στηρίζεται στην πίστη και στη συναίσθηση της παραδοσιακής θρησκευτικότητας συνολικά.
Και είναι για όλα αυτά που η θεώρηση των λαϊκών θρησκευτικών εθίμων μας από τον Αλ. Παπαδιαμάντη, καθώς στηρίζεται στην ησυχαστική θεώρηση της λαϊκής θρησκευτικότητας, αποτελεί βασική πηγή για τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο οι διδαχές του Ησυχασμού διαμόρφωσαν την ελληνική λαϊκή θρησκευτική και τελετουργική παράδοση, κατά τον 18ο και τον 19ο αι., αφήνοντας ορατά και διαπιστώσιμα τα ίχνη τους μέχρι και τις μέρες μας. Ίχνη που η έρευνα διαπιστώνει ακόμη, ιδίως στα νησία του Αιγαίου, όπου οι ταπεινοί και πνευματοφόροι Κολλυβάδες του 19ου αιώνα, διωγμένοι από το Άγιον Όρος κατέφυγαν, εγκαταστάθηκαν, εγκαταβίωσαν και αναγέννησαν την πνευματική ζωή και το εκκλησιαστικό φρόνημα των κατοίκων.