«Και Μάη Μυρωδάτε»: Ελληνικά Λαϊκά Εθιμικά – Β’
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Ο άγιος ιερομάρτυς Θεράπων εορτάζεται στις 14 Μαΐου και στις 30 Οκτωβρίου. Κατά παρετυμολογική χρήση και πρόσληψη του ονόματός του θεωρείται από τον ελληνικό λαό άγιος ιαματικός, που θεραπεύει πολλές και διαφορετικές ασθένειες, ειδικευμένος μάλιστα στην θεραπεία παιδιών που πάσχουν από ελώδη πυρετό και πόνων των νεφρών. Η λαϊκή λατρεία του επιχωριάζει ιδίως στη Λέσβο, όπου συνηθίζουν όταν πάσχουν από πυρετούς να κρεμούν ράκη από τα ρούχα τους, ή και ολόκληρα τα ενδύματά τους, τα λεγόμενα «τζάτζαλα», σε δένδρο κοντά στο παρεκκλήσι του αγίου Ιωάννη, με την ελπίδα ότι ο άγιος θα τους θεραπεύσει. Γι’ αυτό άλλωστε και έχουν δώσει στο ναό του, στον κόλπο της Γέρας, το προσωνύμιο Τζατζαλιάρης.
Στο δένδρο «τ’ άι Θαράπη» κρεμούν επίσης ράκη από ενδύματα άρρωστων παιδιών, λέγοντας και ειδική τελετουργική φράση (η αρρώστεια τα’ πιδιού μ’ να μείν’ ιδώ), καθώς μάλιστα έφευγαν δεν γύριζαν να δουν πίσω, από το φόβο ότι η αρρώστια θα επανερχόταν, ενώ τελούν στη μνήμη του θεία λειτουργία, κατά την ημέρα της εορτής του. Την θαυματουργική και ιαματική δύναμη του αγίου πίστευαν και οι μουσουλμάνοι της Μυτιλήνης, πίνοντας από το αγίασμά του, κάποτε μάλιστα θεωρώντας τον και δικό τους άγιο.
Σε άλλο προσκύνημα του αγίου, στη περιοχή της Καλλονής Λέσβου, η ανάρτηση των ρακών συνδυάζεται με την μαγική ιαματική πρακτική του τελετουργικού «τρυποπεράσματος» από μια ειδική οπή, τη «ζουρότρυπα», αφού «ζουριά» λένε οι κάτοικοι της περιοχής την ασθένεια.
Ο άγιος Κωνσταντίνος (21 Μαΐου) αποτελεί έναν από τους δημοφιλέστερους αγίους της ελληνικής λαϊκής λατρευτικής παράδοσης, όπως φανερώνει ο μεγάλος αριθμός των ναών, τόσο των ενοριακών όσο και των παρεκκλησίων και των ξωκλησιών που είναι αφιερωμένοι σε αυτόν, αλλά και η πάνδημη συμμετοχή του κόσμου στις κατά τόπους πανηγύρεις του. Είναι ιδιαιτέρως σημαντικό το γεγονός ότι πολλά από τα πανηγύρια προς τιμήν του αγίου Κωνσταντίνου συνοδεύονται από αιματηρές θυσίες που τελούνται στη μνήμη του.
Ο βασικός μελετητής των ζωοθυσιών στην ελληνική λαογραφία Γ. Ν. Αικατερινίδης αναφέρει δεκαοκτώ τέτοιες ζωοθυσίες, από την Καππαδοκία, τη Θράκη – όπου οι δέκα από τις δεκατέσσερις περιπτώσεις συνδέονται με τις θυσίες των Αναστεναριών, για τις οποίες έγινε λόγος παραπάνω – τη Μακεδονία και την Αλλόνησο των Βορείων Σποράδων. Στην Θράκη μάλιστα συνδέονται με αγιάσματα αφιερωμένα στον άγιο, ο δε Γ. Ν. Αικατερινίδης αποδίδει την ύπαρξη θυσιών προς τιμήν του αγίου Κωνσταντίνου σε άλλα μέρη σε θρακική επίδραση, και καθώς συχνά συνδέονται με την προστασία του χωριού και την μαγική πρόκληση βροχής τις συνδέει με τον γενικότερο ηλιολατρικό χαρακτήρα της λαϊκής λατρείας του αγίου, που κατεξοχήν εκδηλώνεται στα Αναστενάρια.
Από τις λαϊκές παραδόσεις που αναφέρονται στον άγιο Κωνσταντίνο σημαντική και διαδομένη είναι εκείνη για τον θεϊκό προσδιορισμό των ορίων της Κωνσταντινούπολης, της νέας πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας, την οποία ο Μέγας Κωνσταντίνος ίδρυσε και ανοικοδόμησε. Σύμφωνα με αυτήν, η πρώτη αναφορά της οποίας υπάρχει σε βυζαντινούς χρονογράφους, ο Κωνσταντίνος είχε αρχικά χαράξει τα σύνορα της νέας πόλης όπως εκείνος νόμιζε, ωστόσο κατά την εκτέλεση των οικοδομικών εργασιών ένας θεόσταλτος αετός έπαιρνε με το ράμφος του τα εργαλεία των μαστόρων και τα μετακινούσε σε συγκεκριμένο σημείο, πέρα από τα όρια που ο ιδρυτής της πόλης είχε χαράξει. Η τριπλή επανάληψη του θαυμαστού αυτού συμβάντος έπεισε τον αυτοκράτορα ότι επρόκειτο για έκφραση θαυματουργική της θείας βούλησης, και έτσι τα σύνορα της πόλης μετακινήθηκαν στο μέρος όπου ο αετός άφηνε τα εργαλεία.
Είναι μάλιστα άξιο λόγου το γεγονός ότι η παράδοση αυτή επέζησε και στην προφορική παράδοση του ελληνικού λαού, αποδιδόμενη σε ανάλογες θαυματουργικές υποδείξεις του τόπου όπου έπρεπε να οικοδομηθεί ένας ναός ή μια μονή. Με τον εορτασμό του αγίου Κωνσταντίνου από τον ελληνικό λαό συνδέονται και άλλες ενδιαφέρουσες δοξασίες, πέρα από τις δημοτελείς θυσίες ταύρων ή άλλων ζώων για τις οποίες έγινε λόγος παραπάνω, όπως για παράδειγμα ότι κατά την πανήγυρή του πέφτει από τον ουρανό ένα μαγικό χόρτο, που μπορεί να μεταμορφώνει τα μέταλλα σε χρυσό. Επίσης η πρόληψη ότι κατά την ημέρα της εορτής του, στις 21 Μαΐου, δεν έπρεπε να βγαίνουν στον ήλιο, γιατί το δέρμα τους θα γέμιζε από σημάδια.
Οι αντιλήψεις αυτές σχετίζονται βεβαίως με τον ηλιολατρικό χαρακτήρα της λαϊκής λατρείας του αγίου, ο οποίος προέρχεται από τις αυτοκρατορικές παραστάσεις της εποχής του, όπου ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος παριστανόταν με εικονογραφία σχετική με την παράσταση του θεοποιημένου ήλιου. Αυτός ο ηλιολατρικός χαρακτήρας προσδιορίζει ολόκληρο το σύστημα της λαϊκής λατρείας του αγίου Κωνσταντίνου, όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και σε άλλους ορθόδοξους χριστιανικούς λαούς της βαλκανικής χερσονήσου, όπως οι Βούλγαροι.
Θα συνεχίσουμε όμως και στο επόμενο άρθρο μας.
