Λαϊκά Λατρευτικά της Ρωμηοσύνης: Τα Πριγκηπόννησα
Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Η παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά των ελληνορθόδοξων κατοίκων των Πριγκηπονήσων, κατά κύριο λόγο της Πριγκήπου, της Πρώτης, της Αντιγόνης και της Χάλκης, συνδέεται άμεσα με τα σεβάσματα του Γένους που βρίσκονται στα νησιά, τους ναούς και τις μονές, γύρω από τους οποίους δομείται το σύστημα της λαϊκής λατρευτικής τιμής που οι άνθρωποι αποδίδουν στους αγίους, την Παναγία και τον Χριστό.
Για τον λόγο αυτό, κάθε σχετική αναφορά πρέπει να εκκινεί αρχικά με τους ναούς, τις μονές και τα προσκυνήματα κάθε νησιού, δεδομένου ότι οι λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες σχετίζονται άμεσα με τον εορτασμό της μνήμης των αντίστοιχων αγίων.
Στην Αντιγόνη ο κύριος ενοριακός ναός τιμάται στην μνήμη της αποτομής της κεφαλής Ιωάννου του Προδρόμου (29 Αυγούστου), ο σημερινός ναός μάλιστα αποτελεί κτίσμα του αρχιτέκτονα Νικόλαου Δημάδη, του 1894, στη θέση παλαιότερου ομώνυμου ναού, ο οποίος ισοπεδώθηκε από σεισμό. Κάτω από το ναό υπάρχει προσκύνημα του αγίου Μεθοδίου, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (821 – 840), σε κρύπτη των βυζαντινών χρόνων, όπου κατά παράδοση φυλακίστηκε ο άγιος. Στο ίδιο νησί υπάρχουν επίσης η μονή του αγίου Γεωργίου Καρύπη, και η παλαιά μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στη θέση της Παναγίας Θεοκορυφώτου, όπου σώζεται μόνο μικρός ναός, εγκαινιασμένος το 1869, για να θυμίζει την αίγλη του περιπύστου μοναστηριακού καθιδρύματος.
Στην Πρίγκηπο υπάρχουν οι ενοριακοί ναοί του αγίου Δημητρίου, ο μητροπολιτικός ναός της Ιεράς Μητροπόλεως Πριγκηπονήσων, και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Επίσης στο νησί υπάρχουν οι μονές της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, του αγίου Νικολάου και του αγίου Γεωργίου, του επικαλουμένου «Κουδουνά», ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της Πολίτικης Ρωμιοσύνης, για το οποίο θα γίνει λόγος και παρακάτω. Μάλιστα στη μονή του αγίου Γεωργίου, κοντά στο παλαιό καθολικό μαρτυρείται η ύπαρξη και ναού του αγίου Χαραλάμπους, ο οποίος μαζί με τον άγιο Γεώργιο είναι επίσης άγιος προστάτης και ιαματικός των ζώων. Μνημονεύεται τέλος η ύπαρξη παλαιού ναού της Παναγίας της Ελεούσας, καθώς και ναού του αγίου Ιωάννη Προδρόμου, στη θέση Ματζάρι, που όμως κατεδαφίστηκε το 1926, στα πλαίσια πολεοδομικών ρυθμίσεων και ανασχεδιασμών.
Στην Πρώτη ο ενοριακός τιμάται στο Γενέθλιον της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου), ενώ υπάρχει και η μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Στη Χάλκη ο ενοριακός ναός τιμά την μνήμη του αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου), ενώ στη νησί υπάρχει παλαιά μοναστική παράδοση, καθώς εδώ υπήρχαν η μονή της Παναγίας Καμαριώτισσα, από την οποία σώζεται σήμερα ο ναός με το ναΰδριο του Προδρόμου, αποθήκες σήμερα, καθώς από το 1942 απαλλοτριώθηκε και μετατράπηκε σε Ναυτική Σχολή, η μονή της Αγίας Τριάδος, η οποία πυρπολημένη το 1821 και ανακαινισμένη από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γερμανό Δ΄ το 1844 στέγασε την Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, η μονή του αγίου Γεωργίου του Κρημνού. Επίσης στα ιερά σεβάσματα της Χάλκης συγκαταλέγονται η σκήτη του αγίου Σπυρίδωνος, μαζί με την παλαιότερη σκήτη της Μεταμορφώσεως του Χριστού, ή του Γέροντα Ευστρατίου του Πνευματικού ή του Μακαρίου στο βουνό, με το ναΐσκο του Σωτήρος, στη θέση παλαιότερου μοναστικού καθιδρύματος.
Από τα παραπάνω συνάγεται ότι βυζαντινής προέλευσης είναι οι τιμώμενοι άγιοι στα Πριγκηπόνησα, σχετιζόμενοι άμεσα με τις πολλές και επώδυνες ιστορικές τύχες των νησιών, στην διάρκεια των αιώνων: στις τοπικές λατρευτικές παραδόσεις, όπως απεικονίζονται στις αφιερώσεις ναών και μονών, κυριαρχούν η Υπέρμαχος Στρατηγός του Γένος Θεοτόκος, ο στρατιωτικός άγιος Γεώργιος, ο Σωτήρας Χριστός, ο τίμιος Πρόδρομος και ιαματικοί άγιοι, όπως η αγία Παρασκευή και ο άγιος Σπυρίδων. Άγιοι δηλαδή που προστάτευαν τους κατοίκους από ασθένειες και από τις δυσμενείς ιστορικές συγκυρίες, που συχνά είχαν ως αποτέλεσμα σφαγές, εξανδραποδισμούς και βίαιες μετοικεσίες.
Πληροφορίες για τους ναούς, τις μονές και τα προσκυνήματα αυτά δίνει η υπάρχουσα βιβλιογραφία, όπως αυτή ενδεικτικά αποτυπώνεται στο τέλος του μετά χείρας κειμένου. Πρέπει μάλιστα να σημειωθεί εδώ ότι ιδιαίτερα την περί των Πριγκηπονήσων βιβλιογραφία έχει εμπλουτίσει, τις τελευταίες δεκαετίες, ο Ακύλας Μήλλας με τα βιβλία του, στα οποία αποτυπώνονται η ιστορία και η παράδοση κάθε νησιού, αλλά και ποικίλα τοπικά λατρευτικά έθιμα. Ο Ακύλας Μήλλας γεννήθηκε στην Πόλη το 1934, όπου μετά τις γυμνασιακές του σπουδές στο Ζωγράφειο Λύκειο συνέχισε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης. Παραλλήλως υπήρξε πρωταθλητής κλειστού στίβου και ασχολήθηκε με την ορειβασία. Ειδικεύτηκε στην παιδοχειρουργική και ακολούθως στην ορθοπεδική και τραυματολογία, για να ασχοληθεί τελικά με την αθλιατρική, την οποία άσκησε στην Άγκυρα και την Κωνσταντινούπολη. Μελετητής της ιστορίας του Μεσαιωνικού Ελληνισμού, ταξίδευσε στην Ανατολή, δημιούργησε σημαντικό φωτογραφικό αρχείο από τα κατάλοιπα του Μικρασιατικού Ελληνισμού, τεκμηριωμένο με πλούσια συλλογή ενσφράγιστων εγγράφων και εντύπων, μικρασιατικών κυρίως κοινοτήτων και ενοριών.
Έδωσε πλούσιο συγγραφικό έργο για τα Πριγκηπόνησα αλλά και για πολλά ζητήματα της ιστορίας και της παράδοσης των Ρωμιών της Πόλης και για το έργο του αυτό βραβεύτηκε το Δεκέμβριο του 1985 από την Ακαδημία Αθηνών και το 1986 από το Λύκειο Ελληνίδων, ενώ για τη γενικότερη πνευματική του προσφορά, η Ακαδημία Αθηνών τον τίμησε με χαλκούν μετάλλιον, τον Δεκέμβριο του 1998. Πολλά από όσα αναφέρονται εδώ, προέρχονται από τα βιβλία και τις έρευνές του.
