Λαζαρικά Ανοιξιάτικα Τελετουργικά Β’
Του Μ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης.
Ο Μαν. Γ. Σέργης υποστήριξε ότι και στις θρακικές λαϊκές τελετουργίες ο Λάζαρος διατήρησε αυτό το αρχέγονο πρόσωπο, γι’ αυτό και από τους κατοίκους της Ανατολικής και της Βόρειας Θράκης δεν συνδέεται με τον χριστιανικό Λάζαρο, αλλά με την αναγέννηση της φύσης και τον έρωτα.
Στο Σκεπαστό της Ανατολικής Θράκης, για παράδειγμα, τα παιδιά που συγκροτούσαν τον παραδοσιακό αγερμό μεταμφιέζονταν με ζωόμορφες και θηριόμορφες μεταμφιέσεις, ξεφεύγοντας εντελώς από το θρησκευτικό νόημα της εορτής, και θυμίζοντας τα δωδεκαημερίτικα «Ρουγκατσάρια»: φορούσαν παλιές μαύρες γούνες και τομάρια ζώων, και μαύρο τσεμπέρι στο πρόσωπο, για να μην αναγνωρίζονται, ενώ ονομάζονταν «καλογερέλλια», αφού η μαύρη μεταμφίεση παρέπεμπε στους καλόγερους.
Γονιμικό χαρακτήρα έχει και ο παραδοσιακός γυναικείος αγερμός της ημέρας, κατά τον οποίο μικρά κορίτσια με κόκκινα φορέματα, οι «Λαζαρίτσες» ή «Λαζαρίνες», κρατώντας μια κούκλα ή ένα ομοίωμα ανθρώπινου σώματος, τριγυρνούσαν τα σπίτια του χωριού, χτυπώντας τις πόρτες και τραγουδώντας σχετικά αγερμικά και ευετηρικά τραγούδια. Η αποκλειστική σχεδόν συμμετοχή κοριτσιών στις λαζαρικές τελετουργίες είναι συμβολικά ευεξήγητη: η ήδη καρποφορούσα ανοιξιάτικη φύση ταυτιζόταν, από την συνειρμική λαϊκή σκέψη με την παραγωγική και γόνιμη γυναίκα, η γη αποκτούσε το ταυτόσημο υποκατάστατό της στην κυοφορούσα επίσης γυναικεία μήτρα.
Άλλωστε, όπως παρατηρεί ο Σέργης, η σχέση μάνας γης – γυναίκας / μήτρας είναι γνωστή στη λαογραφία, και κυριαρχούσα σε λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες πολλών ελληνικών περιοχών. Στη Σηλυβρία ωστόσο, τον Λάζαρο υποδυόταν αγόρι, 10-12 ετών, του οποίου το σώμα σκέπαζαν με λάπατα ή άγρια χόρτα. Κατόπιν ένας μικρός όμιλος αγοριών το οδηγούσε από σπίτι σε σπίτι. Πρόκειται για μια αρχέγονη μορφή θεατρικού ρόλου, για μια προαισθητική μορφή λαϊκού θεάτρου, αφού το αγόρι υποδύεται τον νεκρανιστάμενο Λάζαρο, όπως άλλωστε συμβαίνει και στο αντίστοιχο κυπριακό δρώμενο του Λαζάρου. Το παιδί τυλίγεται στα χόρτα, που μαζί με τα λουλούδια αποτελούν σύμβολα αναγέννησης, αλλά και διαβατήρια μέσα για τα νεκρικά έθιμά μας.
Τα χόρτα και τα λουλούδια έχουν εδώ ένα βαθύτατα συμβολικό ρόλο, και ουσιαστικά αντιπροσωπεύουν τη νεκρανάσταση, πραγματική και θεατρική. Τον γονιμικό χαρακτήρα της τελετουργίας ενισχύει το γεγονός ότι σε ορισμένα μέρη, όπως για παράδειγμα στον Πύργο της Ανατολικής Θράκης, τα κορίτσια κρατούσαν μικρά πανέρια στολισμένα με χόρτα και λουλούδια. Σε χωριά της Ανατολικής Ρωμυλίας πάλι, συνήθιζαν να καλύπτουν το σώμα ενός μικρού αγοριού με άγρια λάπατα, και κατόπιν να το περιφέρουν στα σπίτια του χωριού, τραγουδώντας κάλαντα με σαφή γονιμική κατάληξη: οι κοτίτσες μας αβγά γεννούνε / κι οι φωλίτσες μας δεν τα χωρούνε.
Στον Μαΐστρο της Ανατολικής Θράκης μάλιστα, κατά τον αγερμό έβρεχαν το στολισμένο με λουλούδια παιδί, με σκοπό την ομοιοπαθητική πρόκληση βροχής, γεγονός που ενισχύει τον ευετηρικό χαρακτήρα της όλης τελετουργίας. Ουσιαστικά, ο αγερμός αυτός αποτελούσε μια κυκλική πομπή, και χάραζε έναν νοητό προστατευτικό κύκλο γύρω από τον κατοικημένο και δομημένο χώρο της κοινότητας, όπως συμβαίνει λ.χ. με τις τελετές εγκαινίασης ενός χωριού, τις περιφορές επιταφίου και εικόνων, τις θρησκευτικές λιτανείες κ.λπ.
Η όλη τελετουργία, δομείται πάνω στην αρχή της ανταλλαγής δώρων, που έχει ιδιαίτερη σπουδαιότητα για τον λαϊκό πολιτισμό μας: τα μέλη της αγερμικής ομάδας προσφέρουν δώρα προφορικά, ευχές για καλοτυχία και υγεία αλλά και παινέματα καλαντικά, ενώ οι κάτοικοι κάθε σπιτιού που επισκέπτονται προσφέρουν δώρα προφορικά και πραγματικά επίσης, όπως κουλούρια και αβγά. Τα κατά βάση γονιμικά τραγούδια της λαζαρικής τελετουργίας, που τραγουδούσαν κρατώντας ομοιώματα του νεκρού και αναστημένου Λαζάρου, φανερώνουν ότι η λαζαρική τελετουργία στην Ανατολική Θράκη και στην Ανατολική Ρωμυλία συνέχισε να διατηρεί τον γονιμικό προχριστιανικό χαρακτήρα της, ακόμη και μετά την σύνδεσή της με τον Λάζαρο του χριστιανισμού, η οποία οπωσδήποτε υπήρξε μεταγενέστερη.
Οι αναφορές στον έρωτα, με την πλέον σωματική διάστασή του, και η ύπαρξη στους στίχους αυτούς πολλών και πανάρχαιων ερωτικών συμβόλων, όπως το μήλο και το λεμόνι, αλλά και περιγραφών της σποράς, δείχνουν ότι ήταν η οριακή στιγμή της άνοιξης και της επερχόμενης βλάστησης και καρποφορίας που απασχολούσε τη λαϊκή σκέψη, με μια θρησκευτική σχεδόν προσήλωση, δίνοντας στις τελετουργίες αυτές έναν βαθύτατα γονιμικό και διαβατήριο, πάντως δε οπωσδήποτε προχριστιανικό, χαρακτήρα. Και τούτο επειδή με τις πράξεις και τις διατυπώσεις αυτές επιδίωκαν να επιδράσουν τελετουργικά, με κινήσεις και λόγους συμβολικούς, πάνω στην γονιμική ικανότητα της φύσης, πάνω στην χλωρίδα και στην πανίδα του τόπου τους, μεγιστοποιώντας την παραγωγή και τις σοδειές τους, και εξασφαλίζοντας τελετουργικά την επιβίωσή τους.
