Με τον όρο «ύψωμα» ονομάζονται διάφορες στιγμές των ελληνικών λαϊκών θρησκευτικών εορταστικών τελετουργιών. Σε πολλές περιοχές, κατά την περιφορά της εικόνας του εορτάζοντος αγίου πραγματοποιείται μία τελική στάση, όπου μετά την δέηση ο ιερέας τελεί το ύψωμα του κομμένου αντίδωρου, κατά την εκκλησιαστική τάξη που προβλέπεται στο ευχολόγιο, και κατόπιν οι πιστοί περνούν, ασπάζονται το εικόνισμα και το ευαγγέλιο που κρατά ο ιερέας, παίρνουν αντίδωρο – ενίοτε βουτηγμένο σε ποτήρι με κόκκινο κρασί που κρατά ένας επίτροπος – και ρίχνουν λεφτά σε παρακείμενο δίσκο.
Αλλού ονομάζουν ύψωμα το κεντρικό μέρος του πρόσφορου – που είναι γνωστό με διάφορα ονόματα σε διαφορετικούς ελληνικούς τόπους: προσφορίδι (Κρήτη), πρωτάκι (Χάλκη), λειτουργιά και αχράντα (Κύπρος), βλογιά (Σάμος) κ.λπ. – τον λεγόμενο «αμνό», όπου το σημείο της προσφορικής σφραγίδας με το ΙΣ – ΧΣ – ΝΙ – ΚΑ, το οποίο τυλιγμένο σε ειδικό περιτύλιγμα δίνει ο ιερέας κατά την διανομή του αντίδωρου σε όσους πιστούς προσέφεραν άρτους στο ναό για τις λειτουργικές του ανάγκες ή σε όσους τέλεσαν μνημόσυνο των συγγενών τους, άρα επίσης είχαν προσκομίσει πρόσφορο.
Τέλος σε άλλες περιοχές, όπως λ.χ. στην Αιτωλία, οι εορτάζοντες την ονομαστική τους εορτή βάζουν σε τραπέζι στο σπίτι τους πιάτο με βρασμένο σιτάρι, από πάνω πρόσφορο και δίπλα δύο ποτήρια με κρασί. Ακολούθως πηγαίνει ο ιερέας στο σπίτι, κόβει το κεντρικό σημείο του πρόσφορου και το «υψώνει», με βάση τη σχετική εκκλησιαστική ακολουθία, κόβει το υπόλοιπο πρόσφορο και το μοιράζει στους παρευρισκόμενους ως αντίδωρο, ενώ δύο κομμάτια από τον «αμνό» τα βάζει στα δύο ποτήρια κρασί και τα προσφέρει στο νοικοκύρη και στη νοικοκυρά του σπιτιού.
Ακολούθως ο νοικοκύρης και η νοικοκυρά κρατούν με το αριστερό χέρι το ποτήρι αυτό και με το δεξί το πιάτο με το σιτάρι και το πρόσφορο πάνω του, το οποίο κρατάει και ο ιερέας, και οι άλλοι που βρίσκονται εκεί τους κρατούν από τους ώμους, κάνει ο ιερέας την απόλυση της ακολουθίας του υψώματος και όλοι μαζί εύχονται για χρόνια πολλά.
Οι εκκλησιαστικές λιτανείες είναι άμεσα συνδεδεμένες με ανάλογες εκκλησιαστικές τελετές. Πρόκειται, κατά κύριο λόγο, για τις περιφορές εικόνων ναών που πανηγυρίζουν τον προστάτη άγιό τους, για περιφορές επιταφίων, κατά την Μεγάλη Παρασκευή, και για περιφορές άλλων ελασσόνων περιπτώσεων, όπως ο υπαίθριος αγιασμός των υδάτων, κατά την εορτή των Θεοφανείων. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, που διαφοροποιούνται στις λεπτομέρειές τους, κοινά είναι τα βασικά τελετουργικά στοιχεία, και κοινοί οι σκοποί. Το μεγαλύτερο μέρος των λιτανειών αυτών ανήκουν στην πρώτη περίπτωση, των πανηγυρικών δηλαδή και τελετουργικών λιτανειών, που εντάσσονται στα πλαίσια των πανηγύρεων των ναών. Χρονικά εντοπίζονται είτε το βράδυ της παραμονής, μετά τον πανηγυρικό εσπερινό, είτε το απόγευμα της κυριώνυμης ημέρας, πριν τον εσπερινό της επομένης ημέρας.
Το κύριο μέρος τους περιλαμβάνει την συγκέντρωση πολλών ιερέων, επικεφαλής των οποίων βρίσκεται ο επιχώριος επίσκοπος, στο ναό, την ένδυσή τους με τα ιερά άμφιά τους, και την τελετουργική έξοδό τους από το ναό σε συνοδεία της εικόνας του αγίου, που περιφέρεται ανθοστολισμένη, συχνά δε και σε ειδικό ξυλόγλυπτο κουβούκλιο, σε δρόμους της ενορίας, σύμφωνα με ένα προκαθορισμένο δρομολόγιο, το οποίο έχει ανακοινωθεί εκ των προτέρων. Την όλη πομπή συχνά συνοδεύει η δημοτική φιλαρμονική, αλλά και ακολουθεί πλήθος κόσμου, που συμμετέχει στην λιτάνευση. Όπως δε ορίζεται από την ανάλογη εθιμοταξία, η πομπή σταματά σε συγκεκριμένα σημεία της διαδρομής της, κυρίως σε σταυροδρόμια και τρίστρατα, αλλά και έξω από παρεκκλήσια της περιοχής, για να αναπεμφθεί ειδική δέηση.
Πάνδημη επίσης είναι και η υποδοχή της εικόνας, από τα σπίτια απ’ όπου περνάει. Οι κάτοικοι βγαίνουν στις εισόδους ή στα μπαλκόνια τους, έχουν ανάψει θυμιατήρια όπου καίνε λιβάνι, σταυροκοπιούνται και ραίνουν την πομπή με λουλούδια και αρώματα, δείχνοντας την ευλάβειά τους για τον εορτάζοντα άγιο. Της λιτανείας, πέρα από την φιλαρμονική, προηγούνται λάβαρα, εξαπτέρυγα, ο σταυρός και παιδιά ή έφηβοι της ενορίας, που κρατούν σημαίες και θρησκευτικά σύμβολα, μέσω των οποίων ταυτοποιείται και η εορτάζουσα ενορία, αφού σε αυτά συνήθως κυριαρχεί η εμβληματική μορφή του προστάτη – αγίου, ο οποίος απεικονίζεται, λ.χ., και στο μέσον της σημαίας της ενορίας.
Θα συνεχίσουμε όμως και στο επόμενο άρθρο μας.