Λόγος περί βίας
Του Αναστασίου Χαρμαντά- Συμβούλου Οικογένειας
Αγαπητοί μας γονείς,
Διδάξτε στα παιδιά σας τη συμπονετική ενσυναίσθηση, η οποία τα προστατεύει από τη βία, την εγκληματικότητα και τον απανθρωπισμό.
Βία είναι η (υλική ή ψυχική) πίεση που ασκεί κάποιος επάνω σε κάποιο άλλο για να του επιβάλει τη δική του θέληση. Διακρίνεται κυρίως σε: Φυσική, λεκτική, συναισθηματική, σεξουαλική, έμφυλη, ψυχολογική, πνευματική, πολιτιστική, οικονομική. Η βία, η οποία εμφανίζεται πιο έντονη τον τελευταίο καιρό, είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που συναντούμε παντού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.(Στις αρχαίες τραγωδίες , στις τυραννίες, στους διωγμούς κατά των Χριστιανών, στους πολέμους και σε όλες τις κοινωνίες της εποχής μας.) Η σκέψη και η αγωνία των γονέων λοιπόν , επικεντρώνεται στην εγκληματική βία που εξελίσσεται σε πανδημία βίας , παγκοσμίως αλλά και στην κοινωνία μας, πολλές φορές με πρωταγωνιστές νέους και όχι μόνο. Σύμφωνα με τον Ο.Η.Ε οι νέοι, ηλικίας 15 και 29 ετών, διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο να πέσουν θύματα ανθρωποκτονιών παγκοσμίως. Στη χώρα μας το 2021 σχηματίζονταν πέντε δικογραφίες κάθε μέρα σε βάρος ανηλίκων παιδιών. ( συνολικά 1750 ανήλικοι δράστες) . Καθημερινά, ανήλικα παιδιά μαχαιρώνουν και ληστεύουν ανηλίκους στο δρόμο.( 14χρονα παιδιά οδηγούνται σε αυτοκτονία εξαιτίας ενδοσχολικής βίας.) Ανησυχούμε σήμερα για τα παιδιά μας γιατί ,σύμφωνα με τις έρευνες, ένα μέρος από τους νέους, παρουσιάζουν σκληρότητα στη συμπεριφορά, αυξημένο θυμό και εκφράζουν ,οργή βία , επιθετικότητα και αυτοκαταστροφή. Δεν δείχνουν ενδιαφέρον και αγάπη για τη ζωή. Το κυριότερο είναι ότι δεν έχουν συναισθήματα για τους συνανθρώπους τους. Που οφείλεται λοιπόν η βία;
Ο Φρόιντ μας λέει ότι η βία οφείλεται στην προδιάθεση προς την επιθετικότητα ,που έχουν μερικά άτομα. Σύμφωνα όμως με τις έρευνες, η προδιάθεση αυτή μπορεί να τροποποιηθεί κατά την πρώτη παιδική ηλικία, με τη διαπαιδαγώγηση που ασκεί η οικογένεια. Γι’ αυτό στα πρώτα παιδικά χρόνια ,υπάρχει ανάγκη πρόληψης της παραβατικότητας. Η πρόληψη ξεκινά από την οικογένεια. Είναι μεν απαραίτητα τα κατασταλτικά μέτρα, που υποστηρίζουν πολλοί, αλλά χωρίς την πρόληψη χτίζουμε σε σαθρά θεμέλια την κοινωνία μας. Μακροχρόνιες έρευνες, όπως των (Sheldon και Eleanor Gluelk) , κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «τα παιδιά που παρανομούν στην παιδική ηλικία, έχουν μεγάλη πιθανότητα να διαπράξουν αργότερα σοβαρότερα αδικήματα.»( Martin Herbert).
Γονείς και εκπαιδευτικοί, ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό, διαπιστώνουν μια έντονη επιθετική δραστηριότητα των παιδιών ,η οποία έχει επιβαρυνθεί και από τον εγκλεισμό εξαιτίας της πανδημίας. Τα παιδιά , τα οποία από τη μικρή ηλικία ,εκφράζουν επιθετικότητα ,είναι συνήθως ανυπάκουα, αντιδραστικά, με προκλητική συμπεριφορά προς τους γονείς , δασκάλους και σε πρόσωπα που ασκούν εξουσία. Εμφανίζεται δε με μορφές όπως: οι εκρήξεις θυμού και οργής ,οι συγκρούσεις, οι τσακωμοί , η χρήση σκληρών και άσχημων λέξεων ,η έκφραση συναισθημάτων φθόνου, μίσους, υπερβολικής συναισθηματικής εχθρότητας . Το 56% των αγοριών και μόνο το 35% των κοριτσιών εμφανίζουν συνήθως εκρήξεις οργής. Η παιδική επιθετικότητα, κορυφώνεται στην ηλικία των δύο ετών,. Τότε τα παιδιά αρχίζουν να καταλαβαίνουν τα συναισθήματα των άλλων .Πρόκειται για την αρχή της ενσυναίσθησης, χωρίς μεταγνωστική συνείδηση, αφού τότε αναπτύσσουν το νου (το γνωστικό μέρος). Στην ηλικία των πέντε ετών , εμφανίζουν, συνήθως υγιή επιθετικότητα, εξωτερικεύοντας την περίσσια ενέργεια που διαθέτουν . Στη σχολική ηλικία (7-12ετών ),οι έρευνες διαπιστώνουν την προδιάθεση των παιδιών, να καταλαβαίνουν τα συναισθήματα των άλλων .
Είναι απαραίτητο όμως να ξεχωρίσουμε την (εχθρική επιθετικότητα) από τη (συντελεστική επιθετικότητα) των παιδιών. Πότε δηλαδή , τα παιδιά ,εσκεμμένα έχουν στόχο να προξενήσουν κακό και πότε η επιθετικότητά τους(μπορεί να κάνει ζημιά) αλλά χρησιμοποιείται για να επιτύχει ένα στόχο χωρίς κακία . Να επισημάνουμε λοιπόν ότι η επιθετικότητα του παιδιού, δεν είναι πάντοτε κακή , δεν είναι συνώνυμο βίας , όπως , λανθασμένα ,τη χαρακτηρίζουν μερικοί γονείς. Το ζητούμενο πάντως είναι ,πώς θα διαμορφώσουν τα παιδιά ένα ψυχισμό , ώστε να είναι ευτυχισμένα, όχι μόνο για τον εαυτό τους , αλλά ευτυχισμένα μαζί με τους άλλους. Η ευτυχία τους δηλαδή ,να συμπορεύεται με την ευτυχία τω άλλων και όχι να την αναιρούν. Όταν λοιπόν η επιθετικότητα του παιδιού εκφράζεται, με ελεγχόμενο και κοινωνικά αποδεκτό τρόπο, ( κοινωνικοποιημένη επιθετικότητα) είναι απαραίτητη , θα λέγαμε και μερικές φορές ευεργετική, γιατί η εκδήλωσή της ,μας βοηθά να αντιληφθούμε ότι κάποιο θέμα- πρόβλημα απασχολεί το παιδί, αλλά και ότι αρχίζει να διεκδικεί . Όταν όμως εκτονώνεται ανεξέλεγκτα ,λόγω της ανεπάρκειας του υπερεγώ* και διαρκεί πολύ , τότε είναι καταστρεπτική(μη κοινωνικοποιημένη επιθετικότητα) και πρέπει να μας ανησυχήσει, να μας απασχολήσει περισσότερο. ΄Οταν ,για παράδειγμα, στη μικρή ηλικία ,διαπιστώνουμε μία έντονη εκδήλωση συναισθημάτων ,μια υπέρμετρη σκληρότητα προς στα ζώα και σε αδύναμους ή διαφορετικούς συνομηλίκους τους, να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή . Στην εφηβεία αυτές οι συμπεριφορές βίας είναι πιθανό να ενταθούν ακόμη και μέσα στην οικογένεια. Οι γονείς πρέπει να προσέχουν ώστε να καταλάβουν νωρίς τις προδιαθέσεις των παιδιών για βίαιες συμπεριφορές και να προλάβουν, πριν τα πράγματα εξελιχθούν σε μη ανατρέψιμες καταστάσεις. Ας έχουμε πάντα κατά νου ότι η υγιής προσωπικότητα ,εκτονώνει την επιθετικότητα, με ελεγχόμενο τρόπο.
Ποιες είναι λοιπόν οι συνθήκες μέσα στις οποίες συνήθως καλλιεργείται και εξελίσσεται η μη κοινωνικoποιημένη επιθετικότητα;
– Πολλές φορές οι γονείς ,είτε από αδιαφορία ,είτε από άγνοια , όχι μόνο δεν αναστέλλουν, από νωρίς, την προδιάθεση που έχουν τα παιδιά για επιθετικότητα, αλλά αντίθετα την ενισχύουν και την καλλιεργούν. Αυτό γίνεται από τα πρώτα στάδια ανάπτυξης της προσωπικότητας του παιδιού. Για παράδειγμα , όταν το μικρό παιδί ασκεί βία ( π.χ. χτυπά τη μαμά του), γελάμε συνήθως και χαρακτηρίζουμε χαριτωμένη τη συμπεριφορά του . Άλλες φορές με δώρα και υποσχέσεις προσπαθούμε να διορθώσουμε την επιθετικότητά του. Η συμπεριφορά αυτή των γονέων ,όσο αθώα και αν φαίνεται, ενισχύει την επιθετικότητα, αφού την επιβραβεύει . Αν του φωνάξουμε ή το χτυπήσουμε και εμείς ,τότε γινόμαστε πρότυπο της ίδιας κακής συμπεριφοράς, αλλά συγχρόνως του προτείνουμε , άθελά μας, ένα (άριστο) τρόπο για να προσελκύσει την προσοχή μας. Την επόμενη φορά λοιπόν ,που θα σας χτυπήσει το μικρό παιδί, διατηρήστε την ψυχραιμία σας και επικεντρώστε την προσοχή σας στη βελτίωση της συμπεριφοράς του.
-Η σωματική βία ως τιμωρία, επίσης νομιμοποιεί τη βία . Να σημειώσουμε δε ότι ,το παιδί που βιώνει ενδοοικογενειακή βία ,αναπτύσσει ένα ψυχικό μηχανισμό άμυνας , που ονομάζεται ταύτιση με τον επιτιθέμενο . Ταυτίζεται δηλαδή με το βίαιο, επιθετικό και κακοποιητικό γονιό και το πιθανότερο είναι να τον μιμηθεί στην ενήλικη ζωή , αλλά και όταν γίνει σύζυγος και γονέας. Δεν μπορείτε, φίλοι γονείς, να μεγαλώνετε τα παιδιά σας μέσα στη σύγκρουση και να περιμένετε ότι θα γίνουν ειρηνικά .
-Tα αντρικά στερεότυπα επίσης ,που συνήθως διδάσκουμε ως οικογένεια και ως κοινωνία, ενθαρρύνουν την επιθετικότητα των αγοριών η οποία μπορεί να εξελιχθεί ακόμη και σε πράξεις βίας στην ενήλικη ζωή.
-Υποδείγματα επιθετικότητας, και εγκληματικής βίας, παρουσιάζει και η τηλεόραση .
-Οι δυσλειτουργίες στην οικογένεια επίσης ,όπως είναι τα διαζύγια και η βία , την οποία πολλές φορές εκφράζουν, κλονίζουν τον ψυχισμό των παιδιών και όταν αυτά έχουν προδιάθεση ή είναι ευάλωτα, μπορεί, κυρίως στην εφηβεία, να παρασυρθούν από σκληρές , βίαιες ομάδες και να οδηγηθούν ακόμη και σε εγκληματικές ενέργειες.
-Η ελεύθερη πρόσβαση στο διαδίκτυο επίσης , επιτρέπει στα παιδιά να παρακολουθούν για πολλές ώρες , σελίδες με βίαιο ή άσεμνο περιεχόμενο και παράλληλα να αντιμετωπίζουν κινδύνους όπως διαδικτυακό εκβιασμό ,εξαναγκασμό ,πορνογραφία ανηλίκων και πολλά άλλα διαδικτυακά εγκλήματα. Αυτό έχει επίσης ως αποτέλεσμα να δηλητηριάζονται τα παιδιά με εγκληματικές ιδέες και σκέψεις. Στις περιπτώσεις αυτές ένα μόνιμα αγωνιώδες ερώτημα κυριαρχεί στους γονείς : Πώς θα βοηθήσουν τα παιδιά τους να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο χωρίς να κινδυνεύουν; Να λάβουμε δε υπόψη μας βέβαια ότι ,πολύ συχνά οι γονείς αντιλαμβάνονται ,πόσο σοβαρό είναι το ζήτημα ,όταν είναι πλέον πολύ αργά. Είναι πάντως επιτακτική ανάγκη ,γονείς και παιδιά, να αναπτύξουν σχέσεις εμπιστοσύνης και με τη συνεργασία των αρμοδίων φορέων, να αντιμετωπίσουν τη σύγχρονη αυτή μάστιγα.
-Ο σχολικός εκφοβισμός, η οικογενειακή καταπίεση, η σχολική αποτυχία και η απόρριψη, ο οικογενειακός και σχολικός αυταρχισμός ,είναι προδιαθεσικοί παράγοντες προς την αποκλίνουσα συμπεριφορά και τη βία.
-Τα διαδραστικά παιχνίδια , επίσης εξοικειώνουν πολλές φορές το παιδί με το έγκλημα. Για παράδειγμα ,τα παιχνίδια μάχης, έχουν ως κανόνα να σκοτώσει ο παίκτης πολλούς , αλλιώς δεν μπορεί να συνεχίσει το παιχνίδι.. Στην περίπτωση αυτή το παιδί, δε βιώνει συναισθήματα πόνου, λύπης, συμπόνιας . Εξάλλου δεν πρέπει να ξεχνάμε βέβαια ,ότι οι ήρωες του κακού ενθουσιάζουν πάρα πολύ τα παιδιά. Αναλογιστείτε ποιες είναι οι αρνητικές συνέπειες στην εξελικτική πορεία τους.
-Τη συμπεριφορά του παιδιού επιβαρύνουν επίσης και οι κακές συνθήκες διαβίωσης, η περιθωριοποίηση, ή έλλειψη εκπαίδευσης.
– H επιθετικότητα συνδέεται, πολλές φορές με διαταραχές στις διαπροσωπικές σχέσεις, την αντικοινωνική συμπεριφορά, την υπεκινητικότητα, τη διάσπαση προσοχής. Τέλος ,η βία οφείλεται στην αδυναμία μικρών και μεγάλων να εκφράσουν και να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους στις δύσκολες στιγμές. Η επιθετικότητα βέβαια, επηρεάζεται πολύ από τη στάση σας ως γονείς .
Αναρωτηθείτε , αγαπητοί μου, τι κάνετε αλήθεια , όταν το παιδί σας εμφανίζει επιθετική συμπεριφορά;
Η αυτοπαρατήρηση, θα σας βοηθήσει πολύ. Διαχειρίζεστε με επιτυχία τα συναισθήματά σας; Μπορείτε εύκολα να ηρεμήσετε; Νιώθετε αποτελεσματικοί γονείς , διδάσκοντας και βοηθώντας τα παιδιά σας να διαχειριστούν τα επιθετικά τους συναισθήματα; Μετανιώνετε , κάποιες φορές για τις φωνές , την οργή και τις εκρήξεις σας; Νιώθετε κάποιες στιγμές ,ότι μαλώνετε σαν να έχετε την ίδια ηλικία με το παιδί σας; Κοιτάξτε λοιπόν στα μάτια το παιδί σας που εκφράζει επιθετικότητα.. Μήπως καθρεφτίζεστε εσείς; Οπωσδήποτε δε φταίνε για όλα οι γονείς. Πολλοί παράγοντες επιδρούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών. Σημασία όμως έχει με ποιους μηχανισμούς άμυνας είναι οπλισμένα. Ας δούμε λοιπόν πότε υπάρχει πραγματικά μεγαλύτερος κίνδυνος να οδηγηθούν οι νέοι σε εγκληματικές πράξεις βίας και πώς θα τους βοηθήσουμε να εξελιχθούν σε ευτυχισμένους ενήλικες.
Οι έρευνες και η επιστημονική κοινότητα, τονίζουν με ιδιαίτερη έμφαση ότι , για τις εγκληματικές πράξεις βίας, πέραν όσων περιγράψαμε, ευθύνεται κυρίως η απουσία ενσυναίσθησης και συμπόνιας (συμπονετική ενσυναίσθηση) από την καρδιά των παιδιών, των νέων αυτών που τις διαπράττουν. Η έλλειψη συμπονετικής ενσυναίσθησης , μας λένε , ότι είναι η ρίζα του κακού και παρακαλώ να το προσέξετε αυτό φίλοι γονείς. Θα χρειαστεί να πούμε λίγα λόγια ,για την ενσυναίσθηση (για την οποία γίνεται πολύς λόγος τελευταία) και τη συμπόνια . Η ενσυναίσθηση είναι σύνθετη λέξη από το εν το συν και αίσθηση ,υποδηλώνοντας την αίσθηση του ατόμου και πέρα από τον εαυτό του.
Η ενσυναίσθηση είναι η σημαντικότερη αρετή της ηθικής νοημοσύνης ,η οποία σταματά τη βίαιη και σκληρή συμπεριφορά . Είναι η ικανότητα του ατόμου να «μπαίνει» στην ψυχολογία ενός άλλου. Να νιώθει, να σκέφτεται και να κατανοεί τα συναισθήματα του άλλου.
Γεννιέται όμως το ερώτημα: Είναι αρκετή , μόνο η κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων για την καλλιέργεια υγιών διανθρώπινων σχέσεων και αποφυγή της βίας; Θα απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, αν δούμε από ποιους παράγοντες εξαρτάται η ενσυναίσθηση ,με την οποία οφείλουμε να γαλουχήσουμε τα παιδιά μας. Περιγράφεται συχνά ως ένας συνδυασμός τριών παραγόντων:
1)΄Όταν σκέπτομαι τα συναισθήματά σου (Γνωσιακή ενσυναίσθηση “Cognitive empathy”), 2)΄Οταν νιώθω πώς νιώθεις και φαντάζομαι πώς θα αισθανόμουν στη θέση σου, ανασύροντας και προσωπικές μου εμπειρίες και όπως λέμε «Μπαίνω στα παπούτσια σου» .Αντιδρώ ακόμη και σωματικά στο κοινό συναίσθημα που αναβιώνω μέσα μου (Συναισθηματική / σωματική ενσυναίσθηση“Emotional/ Somatic empathy”). 3)΄Όταν σε συμπονώ ,χωρίς να σημαίνει βέβαια ότι σε λυπάμαι ,τότε (πονάω μαζί σου) .Κάνω δηλαδή και ένα βήμα ακόμη. Αποδέχομαι τον πόνο σου, συμπάσχω και επιθυμώ να σε βοηθήσω να τον ξεπεράσεις.( Είναι η συμπονετική ενσυναίσθηση “Compassionate empathy”): ΄Όταν λοιπόν βοηθάμε τον άλλο, βοηθάμε και τον εαυτό μας να ανακαλύψει άγνωστες πλευρές της ψυχής μας . Αυτή είναι η αληθινή ενσυναίσθηση, η συμπόνια , η συμπάθεια(sympathy) την οποία οφείλουμε να διδάξουμε στα παιδιά μας , αν επιδιώκουμε να τα μεγαλώσουμε ώστε να είναι συναισθηματικά υγιή και ευτυχισμένα. Θα σας υπενθυμίσω ένα γνωστό σχετικό χαρακτηριστικό παράδειγμα παιδικής συμπονετικής ενσυναίσθησης για να αντιληφθούμε ποια είναι η πραγματική ενσυναίσθηση :
Ο Λεό Μπουσκάλια έκανε ένα διαγωνισμό για να βρει ποιο είναι το πιο συμπονετικό παιδί. Κέρδισε το διαγωνισμό ένα πολύ μικρό αγόρι .Είχε γείτονα ένα ηλικιωμένο, που είχε χάσει πρόσφατα τη γυναίκα του ,την οποία αγαπούσε πολύ. Τον είδε να κλαίει στην αυλή . Πήγε και κάθισε στην αγκαλιά του. ΄Όταν γύρισε, η μαμά του το ρώτησε τι του είπε και εκείνο με όλη την αθωότητά του παιδιού που συγκλονίζει, της απάντησε: «Τίποτα ,απλώς τον βοήθησα να κλάψει». Είναι η πραγματική ενσυναίσθηση λοιπόν , η οποία εμπεριέχει και το (συμπάσκω, τη συμπάθεια ), που διατύπωσαν πρώτοι οι τρεις Ιεράρχες. Επιστήμονες μάλιστα του Πανεπιστημίου UCLA στην Καλιφόρνια πρότειναν μία νέα μέθοδο μέτρησης της ικανότητας ενός ανθρώπου για ενσυναίσθηση, μελετώντας τον εγκέφαλο που βρίσκεται σε ηρεμία. Αξιόλογοι δε επιστήμονες επίσης και ερευνητές ,την προτείνουν ως την πλέον σημαντική αξία για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, αλλά και γενικά για τις διανθρώπινες σχέσεις . Πρόκειται για μια απόλυτα εσωτερική διεργασία και όχι επιφανειακή, επίπλαστη, ψεύτικου τύπου, ενσυναίσθηση. Το άτομο που χρησιμοποιεί την ψεύτικη ενσυναίσθηση(Ναρκισσιστική ενσυναίσθηση), κατά βάση βέβαια δε φαίνεται να βλάπτει τον άλλο. ΄Όταν όμως επιδιώκει (όπως γίνεται συνήθως)να κερδίσει προσωπικά οφέλη, τότε έχουμε την πιο σοβαρή μορφή συναισθηματικής χειραγώγησης . Αυτή δεν είναι συμπονετική ενσυναίσθηση , δεν είναι συμπόνια -συμπάθεια. Υπηρετεί κυρίως τη φιλαυτία, τον εγωισμό, την υποκρισία ,την υστεροβουλία, το Φαρισαϊσμό. Αγγίζει ακόμη και τα όρια της απανθρωπιάς. Μιλούμε τότε για τοξικά χειριστικά άτομα τα οποία ,πρέπει να μάθουμε και εμείς και τα παιδιά μας να τα ξεχωρίζουμε, ώστε να τα αντιμετωπίζουμε.(έχουμε μιλήσει στις βιωματικές ομάδες πώς μπορούμε να γνωρίσουμε ποιοι είναι οι τοξικοί -χειριστικοί άνθρωποι) . Υπάρχει κίνδυνος λοιπόν, να γίνει η ενσυναίσθηση ένα ισχυρότατο όπλο στα χέρια χειριστικών ανθρώπων. Γι’αυτό εμείς και τα παιδιά μας πρέπει να μάθουμε να μη δείχνουμε τις αδυναμίες και τις ευάλωτες πλευρές μας στους άλλους, γιατί, τα χειριστικά άτομα θα τις χρησιμοποιήσουν εναντίον μας. Ας σκεφτούμε, φίλοι μου, πόσο ακόμη πιο σκληρό είναι ,όταν τα άτομα αυτά είναι κοντινά και συγγενικά ή φιλικά , πρώην σύντροφοι-σύζυγοι ,ακόμη και οι ίδιοι οι γονείς μας να μας φέρονται με υποκρισία για να μας εκμεταλλευτούν,ή για να πετύχουν τους στόχους τους. Αληθινή συμπόνια , με την έννοια που περιγράψαμε, σημαίνει, όχι μόνο να αισθάνεσαι τον πόνο του άλλου, αλλά και να αισθάνεσαι την ανάγκη να βοηθάς.«Η συμπόνια είναι η βάση της ηθικής.» . Με τη συμπόνια ,δεν κρίνουμε ,ούτε βάζουμε τον εαυτό μας πιο πάνω από τον άλλο. Δεν θεωρούμε δηλαδή τον εαυτό μας ισχυρό ,μπροστά σε ένα ανίσχυρο και βασανισμένο. Νιώθουμε τον πόνο του και τον υποστηρίζουμε, με σεβασμό στην προσωπικότητά του. Η συμπόνια ,είναι απαραίτητο να είναι ανιδιοτελής, για να είναι αληθινή και ειλικρινής . Μας δίνει δε τη δυνατότητα , να προσφέρουμε γενναιοδωρία. Η Margaret Cullen υποστηρίζει: «Η συμπόνια είναι αρετή της καρδιάς, και μπορεί να καλλιεργηθεί.» Επομένως μπορούμε και οφείλουμε να τη διδάξουμε στα παιδιά και για την προσωπική τους ευεξία. Οι νέοι χωρίς ενσυναίσθηση και συμπόνια , μπορεί να παρασυρθούν από εγωκεντρικές ή ναρκισσιστικές επιρροές και να νιώσουν φθόνο και μίσος για τους άλλους.
Ο φθόνος και το μίσος, έχουν βέβαια διαφορετική σημασία μεταξύ τους, αλλά αποτελούν επικίνδυνο συνδυασμό για πράξεις βίας . Συμπόνια είναι ο πόνος για τη δυστυχία του άλλου, ενώ φθόνος είναι ο πόνος για την ευτυχία του άλλου. Επιθυμία του δεν είναι να αποκτήσει αυτό που έχει ο άλλος, (που είναι η ζήλια) αλλά κυριαρχείται συνήθως από ζηλοφθονία και θέλει κυρίως να πάθει ο άλλος κακό , να καταστραφεί . Είναι απαραίτητο όμως , για να μην σας δημιουργείται σύγχυση ως γονείς, να διευκρινίσουμε ότι η ζήλια ανάμεσα στα αδέρφια, που βρίσκονται σε διαφορετικό αναπτυξιακό επίπεδο , θεωρείται φυσιολογική. Πρόκειται για την προσπάθεια ικανοποίησης μιας φυσιολογικής ανάγκης του παιδιού . Ο λανθασμένος τρόπος των γονέων όμως, μπορεί να την μετατρέψει σε καταστροφική. Τα παιδιά με ναρκισσιστικές επιρροές και τάσεις, εμπλέκονται σε πράξεις βίας, σε αντίθεση με τα άλλα παιδιά . Οι γονείς των παιδιών με ναρκισσιστικές συμπεριφορές ,δημιουργούν ποικίλες μορφές συναισθηματικής κακοποίησης.. Τονίζουν υπερβολικά την αξία των παιδιών τους και παραφουσκώνουν τον εγωισμό τους. Σε άλλες περιπτώσεις απαξιώνουν τα συναισθήματά τους και τα υποβιβάζουν, επικρίνοντας τις ανασφάλειες ,τους φόβους και τις αποτυχίες τους. Έτσι τα παιδιά αυτά, δεν μαθαίνουν να εκφράζουν θετικά, αυτό που νιώθουν . Γίνονται χειριστικά όπως και οι πιθανοί ναρκισσιστές γονείς τους. Όταν δεν επιβεβαιώνεται μάλιστα η υπερβολική ιδέα που έχουν για τον εαυτό τους , νιώθουν θυμό , οργή, ακόμη και μίσος . Εχουμε δυστυχώς πολλές φορές , την ψευδαίσθηση , ότι δήθεν οι θύτες, όπως ο επιθετικός οπαδός , ο βίαιος χούλιγκαν, ο γυναικοκτόνος, αλλά ακόμη και τα θύματα ,είναι άτομα άγνωστα, απρόσωπα, αλλά όχι ο γιος μας, η κόρη μας . Και όμως,αν και με την καρδιά μας το απευχόμαστε, τα πρόσωπα αυτά, αγαπητοί μου, είναι πιθανό να είναι μέλη της οικογένειάς μας, συγγενείς , οικείοι ή φίλοι, ακόμη και το δικό μας παιδί. Είναι απαραίτητο λοιπόν, να βοηθήσουμε τα παιδιά μας ,ώστε να μάθουν να συναισθάνονται , να συμπονούν ,να αγαπούν , αλλά και να διεκδικούν με φυσιολογικό τρόπο ,για να αποφύγουν και αυτές τις ακραίες περιπτώσεις επιθετικότητας και τις τραγωδίες.
Αν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί έχουν ενσυναίσθηση, τα παιδιά τους αντιμετωπίζουν ως συμμάχους και όχι ως αντιπάλους. Δεν είναι επιθετικά. Αυτή τη στάση θα κρατήσουν και γενικά στις διανθρώπινες σχέσεις τους. Είναι πολύ σημαντικό, πάντως ,να αισθάνεται το παιδί μέσα στην οικογένεια ,ότι είναι αγαπητό και επιθυμητό και ότι το νιώθουν. Έτσι αποκτά ψυχολογική βάση ασφάλειας, αυτοεκτίμηση και συγχρόνως αγάπη, σεβασμό , ανάγκη αλληλεγγύης και αλτρουϊσμό για τους άλλους. Μαθαίνει να μετέχει στον πόνο, στην οδύνη του άλλου, χωρίς να ταυτίζεται βέβαια με αυτά τα συναισθήματα του άλλου , γιατί φορτώνεται με άγχος.(Το ίδιο ισχύει και για τους μεγάλους). Συγχρόνως , αναστέλλει κάθε προδιάθεσή του για επιθετικότητα.
Αγαπητοί μου γονείς : Είναι σημαντικό να δίνετε συχνά μια αγκαλιά αγάπης και συμπόνιας στον εαυτό σας, για να τη βιώνουν ως τρόπο συμπεριφοράς και τα παιδιά σας. Το δικαιούστε αλλά το έχετε και ανάγκη. Η αυτογνωσία, η αυτοδιόρθωση ,η αυτοσυμπόνια , μας απενοχοποιούν ,μας απολυτρώνουν και μας βοηθούν να απλώνουμε την αγκαλιά μας στους άλλους, στο παιδί μας. Πόσα μπορούμε να πούμε στον άλλο με την αγκαλιά μας, χωρίς να βγάλουμε λέξη ! «Κανείς δεν έχει περάσει την ηλικία του αγκαλιάσματος ΄Ολοι θέλουν κάποιον να τους αγκαλιάζει.Αλλάζει το μεταβολισμό τους» Αυτό θα μάθει να κάνει και το παιδί , για να είναι ευτυχισμένο ανάμεσα σε ευτυχισμένους ανθρώπους. Το παιδί αυτό , αγαπητοί γονείς, ως έφηβος , ως ενήλικας , ως σύντροφος, ως σύζυγος , ως γονέας , ως ηγέτης ,δε θα κάνει ποτέ κάποιον άλλον να πονέσει ,αφού θα έχει βαθιά μέσα στην καρδιά του αγάπη και συμπόνια για όλους. Συγχρόνως θα διδαχθεί και θα έχει βέβαια τη δύναμη να αμυνθεί ,να διεκδικήσει τα δικαιώματά του και να μην επιτρέψει ποτέ και σε κανένα άλλο , σκόπιμα να τον κάνει να πονέσει. Παράλληλα δηλαδή θα το διδάξουμε μηχανισμούς άμυνας και αυτοπροστασίας. Να τονίσουμε ιδιαίτερα ,ότι τα παιδιά γεννιούνται με την ικανότητα για ενσυναίσθηση και συμπόνια . (Υπάρχουν βέβαια και διαφωνίες μεταξύ των επιστημόνων γι’ αυτό) .Είναι πάντως μία αρετή και μάλιστα από τις ύψιστες όλων, μαζί με την αρετή της ταπεινότητας .Αν όμως δεν καλλιεργηθεί σωστά αυτή η προδιάθεση από τη μικρή ηλικία , δεν θα ενεργοποιηθεί. Θα μείνει αδρανής. Τη συμπονετική ενσυναίσθηση λοιπόν, έχουν ανάγκη να διδαχθούν και να κληρονομήσουν ,από εμάς τους γονείς, τα παιδιά μας. Πρόκειται για μεγαλείο αγάπης και βάλσαμο ανθρωπιάς ,στους δύσκολους καιρούς που ζούμε. Στα λόγια του Αποστόλου Παύλου «κλαίειν μετά κλαιόντων και χαίρειν μετά χαιρόντων » (Ρωμ.12,15), και «μηδείς το εαυτού ζητείτω αλλά του ετέρου έκαστος(ΑΚορ.10,24) βρίσκει ουσιαστικό νόημα η ενσυναίσθηση και η συμπόνια ,που υπηρετούν τον αλτρουϊσμό, την κορωνίδα των διανθρώπινων σχέσεων. Να κλαίμε δηλαδή μαζί με αυτούς που κλαίνε και να χαιρόμαστε μαζί με αυτούς που χαίρονται. Ο ιερός Χρυσόστομος βέβαια , μας θυμίζει μια λίαν σημαντική αλήθεια ,ότι απαιτείται γενναιότητα και περισσότερο καλλιεργημένη ψυχή, διά να χαρεί κανείς με τους χαίροντες , παρά για να κλαίει με τους κλαίοντες. Το «κλαίειν μετά κλαιόντων» το κατορθώνει πολλές φορές, αυτή η φυσική μας ιδιοσυστασία . Πολλές αγιογραφικές αναφορές της ορθόδοξης πίστης μας πάντως ,τονίζουν την ανάγκη για ενσυναίσθηση , αγάπη ,συμπόνια και έλεος για τον πλησίον . Για το έλεος , το οποίο εμπεριέχει και τη συμπόνια , ο Σαίξπηρ στο έργο του « Ο έμπορος της Βενετίας», μας βοηθά με παραστατικό τρόπο να καταλάβουμε καλύτερα το έλεος του Θεού: «Το έλεος του Θεού,(μας λέει) πέφτει σαν απαλή βροχή από τον ουρανό». Πράγματι το έλεος του Θεού πέφτει ως μία απαλή βροχή,, γιατί μόνο αυτό μπορεί να μαλακώσει το σκληρό χώμα της γης ,της ανθρώπινης καρδιάς . Ας έχουμε λοιπόν τα παιδιά μας κοντά σε αυτή την πανανθρώπινη διδασκαλία . Να έχουν δηλαδή πάντα ανοιχτή την καρδιά τους ,για να φιλοξενεί το έλεος και τη συμπόνια για τους άλλους.
Ας βοηθήσουμε λοιπόν τα παιδιά μας, να συνειδητοποιήσουν ότι τα χέρια τους τα έχουν μόνο για να αγκαλιάζουν ,να δημιουργούν και να εκφράζουν την αγάπη , τη συμπόνια τους τη χαρά και το γέλιο τους. Το γέλιο, είναι η πιο κοντινή απόσταση ανάμεσα στους ανθρώπους. Ας τα γαλουχήσουμε , έτσι ώστε να μετουσιώνουν τη θλίψη σε χαμόγελο και χαρά, την απελπισία σε ελπίδα και αισιοδοξία ,την ανασφάλεια σε γαλήνη και αυτοπεποίθηση, τη φιλαυτία και τον εγωισμό σε συμπόνια.
Τότε μόνο έχουμε ελπίδα να μετατρέψουμε αυτό τον οργισμένο κόσμο σε ένα κόσμο ειρήνης και αγάπης για τις επόμενες γενιές. Σε ένα κόσμο ελεύθερων ,υγιών , ,ευτυχισμένων , ευλογημένων και συμπονετικών ανθρώπων . Aς μου επιτραπεί να αναφέρω τους στίχους ενός γνωστού λαϊκού τραγουδιού που δείχνει ότι η συμπόνια είναι βαθιά εσωτερική ανάγκη όλων των απλών ,των υγιών συναισθηματικά ανθρώπων:
«Ποιος θα μου δώσει δύναμη #τον κόσμο αυτό ν’ αλλάξω #να φτιάξω όμορφες καρδιές #μεγάλες και πονετικές # τις σκάρτες να πετάξω.» Επειδή, τέλος, κάθε μητέρα ,αντλεί την αγάπη της από το αιώνιο πρότυπο της Παναγίας, η οποία συμπάσχει, συμπονά κάθε πονεμένο άνθρωπο(κάλεσε τη μάνα του Ιούδα και έκλαψαν μαζί) και αποτελεί το καταφύγιο και την παρηγοριά όλων, ας έχουμε πάντα βαθιά μέσα στην καρδιά μας τα λόγια του Οδυσσέα Ελύτη που δείχνουν πόσο βαθιά στην καρδιά των παιδιών είναι φυλαγμένη η μεγαλειώδης εικόνα της στοργικής ,της συμπονετικής μάνας:
«Και ένα τέταρτο μητέρας αρκεί για δέκα ζωές και πάλι κάτι θα περισσέψει ,που να το ανακράξεις σε στιγμές μεγάλου κινδύνου.»
Η συμπονετική ενσυναίσθηση γεννιέται κυρίως στην καρδιά της μάνας που αγαπά και συμπονά. Είναι η ελπίδα για την αντιμετώπιση της βίας αλλά κυρίως για ένα καλύτερο και πιο ανθρώπινο κόσμο. Το Μεγαλείο της αγάπης και το θαύμα του αλτρουισμού από το «αγαπάτε αλλήλλους» , ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ο μεγάλος ποιητής που ψυχογράφησε όσο κανείς τους χαρακτήρες του, μας προτείνει:
Αν αγάπησες και πόνεσες, αγάπα περισσότερο.Αν αγάπησες περισσότερο και πόνεσες περισσότερο, αγάπα ακόμα περισσότερο. Αν αγάπησες ακόμα περισσότερο και πόνεσες ακόμα περισσότερο, αγάπα περισσότερο, ώσπου να μην πονάει άλλο!!!
Πηγή: Ι. Μητρόπολη Καρπενησίου
