Παρά τα όσα έχουν ακουστεί κατά καιρούς , ένα είναι βέβαιο: χωρίς την Εκκλησία το έθνος ήταν δύσκολο να επιβιώσει.Χιλιάδες κληρικοί στοτώθηκαν , φυλακίστηκαν , ζώστηκαν τα άρματα. Εκαντοντάδες μοναστήρια βρέθηκαν στο πλευρό των πολεμιστών και του απλού λαού προσφέροντας ο, τι είχαν και δεν είχαν.Και το πλήρωσαν .
Αλλωστε ο απαγχονισμός του Γρηγορίου του Ε’ δείχνει πως οι Τούρκοι για να τρομοκρατήσουν τους απλούς πολίτες τιμωρούσαν , πολλές φορές με ατιμωτικό τρόπο, τους ηγέτες της Εκκλησίας.
Ολοι μα όλοι επισήμως ή όχι αναφέρονταν με σεβασμό στην Εκκλησία και την Ορθοδοξία.
Μετά το τέλος της Επανάστασης τόσο οι πρωταγωνιστές όσο και οι μετέπειτα αναλυτές όχι μόνο αναγνώρισαν τον ρόλο της Εκκλησίας και των κληρικών αλλά απέδωσαν την μεγάλη νίκη στο Θεό των Ελλήνων.
«Κυριωτέρα αιτία του μεγάλου τούτου ενθουσιασμού φρονούμεν ότι ήτο το θρησκευτικόν αίσθημα. Ο λαός δεν εγνώριζε την ελευθερίαν, επομένως δεν ηδύνατο να έχη ειμή μόνον υλικάς ιδέας περί αυτής, δηλαδή ότι έμελλε ν’ απαλλαγή των καταπιέσεων και της αυθαιρεσίας των αρχόντων του, των υπερόγκων φόρων και άλλων τοιούτων καταδυναστεύσεων· όλα δε ταύτα, ή μέρος τουλάχιστον, ηδύνατο να τ’ απολαύση και άνευ επαναστάσεως, ως και απήλαυσαν τινά μέρη εξαιρετικά τινά προνόμια. Αλλά το θρησκευτικόν αίσθημα έκαμνε μεγάλην εντύπωσιν εις αυτόν. Εθεώρει εν μέλλον λαμπρόν, καθ’ ο ηδύνατο όχι μόνον να μην εκβιάζηται εις την άρνησιν της πίστεως αυτού, αλλά να κάμνη όλας τας ιεροτελεστίας του μ’ όλην την εξωτερικήν πομπήν, να κατασκευάζη ελευθέρως τους ναούς του, και τούτους με λαμπρότητα και πολυτέλειαν, να υψώση τα κωδωνοστάσια, από τα οποία θέλει αντηχεί ο ποικίλος κρότος των κωδώνων κατά τας επισήμους εκκλησιαστικάς εορτάς και να στήση τον σταυρόν επί των εκκλησιών όπως είναι το ημισέληνον επί των μιναρέδων. Όλα δε ταύτα ήτον αδύνατον άλλως να κατορθωθώσιν, ειμή δι’ επαναστάσεως και καταστροφής όχι της Οθωμανικής εξουσίας, αλλά των Οθωμανών εν γένει.
Από τοιαύτας ιδέας εκολακεύετο ο λαός της Ελλάδος· εμψυχούτο δε από ελπίδας επιτυχίας καθ’ όσον ο αγών έμελλε να είναι περί της πίστεως και η θεία αντίληψις έμελλε βεβαίως να βραβεύση τους υπέρ αυτής αγώνας του· ώστε η επανάστασις κατά πρώτον λόγoν πρέπει να θεωρηθή θρησκευτική, και κατά δεύτερον πολιτική. Τοιαύτη λοιπόν εργασία εθεωρήθη ως σταυροφορία κατά των απίστων, και διά τούτο πρώτος ο κλήρος ύψωσε την σημαίαν της επαναστάσεως και ευλόγησε τα πρώτα κινήματα του λαού.
Αλλ’ όσον μέγας και αν ήτον ο ενθουσιασμός, όσον σταθερά η απόφασις, τα μεγάλα εμπόδια, τα οποία έμελλον αφεύκτως ν’ απαντηθώσιν, ήτoν αδύνατον να μην κουράσωσι τον λαόν της Ελλάδος. Αφ’ ετέρου δε μία ήμερος και συγκαταβατική πολιτική, επερχομένη μετά τας πρώτας δοκιμασίας και αποτυχίας, ήθελε βεβαίως παρασύρει μέγα μέρος του λαού εις την ησυχίαν και την υποταγήν· αλλ’ ευτυχώς η Οθωμανική πoλιτική υπήρξεν όλως αντίθετος εις τα ίδια αυτής συμφέροντα. Ο θάνατος του Πατριάρχου και άλλων επισήμων κληρικών, εκτελεσθείς κατά την ημέραν του Πάσχα, προς εκφόβισιν ίσως, εθεωρήθη ως θρησκευτική περιφρόνησις· αι φυλακίσεις, oι φόνοι και αι αιχμαλωσίαι, γενόμεναι άνευ διακρίσεως, ενοχής ή αθωότητος και με τρόπον απηνή και απάνθρωπον, ενέπνευσαν τοσούτον τρόμον εις τους Έλληνας ώστε εθεώρησαν ότι ουδέν μέσον συμβιβασμού έμενε.
(Δ. Αινιάνος: Το θρησκευτικόν αίσθημα πηγή του Αγώνος
Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως).
***
Τις Θεός Μέγας ως ο Θεός ημών! Ο εχθρικός στόλος, ο οποίος εφάνη περί το Κάβο-Δόρο και μακρόθεν εφοβέριζε τας περικλεείς νήσους της Ύδρας και των Πετζών, ώστε και η διοίκησις ηναγκάσθη να προσκαλέση όλους τους ενταύθα οπλοφόρους να τρέξουν εις υπεράσπισιν αυτού του κέντρου της ελληνικής Ελευθερίας. Αυτός ο στόλος, ο οποίος συγκείμενος από εκατόν περίπου πλοία, πολεμικά και φορτηγά, έφερε στρατεύματα, τροφάς, πολεμοφόδια παντός είδους διά να συντελέση εις τον αφανισμόν της Ελλάδος, διεσκορπίσθη, ύστερον από πεισματώδη και ένδοξον διά τους ανδρείους ναύτας μας μάχην, μεταξύ του Καβο-Δόρου και της Άνδρoυ την 20 και 21 του παρόντος μηνός· και ο υπερήφανος Τοπάλ Πασάς, μόλις διασωθείς, καταδιώκεται με εικοσιεπτά μόνον πλοία, αντί των εκατόν, από την Βαν Moίραν του ελληνικού στόλου. Η ναυαρχίς, το μεγαλύτερον πλοίον του εχθρικού στόλου, εις το οποίον όμως δεν ευρέθη ο ίδιος ο Ναύαρχος, γνωρίζων ίσως εκ πείρας ότι κατ’ αυτού διευθύνεται ο σύμμαχος των Ελλήνων «Ήφαιστος» και άλλη μικροτέρα φεργάτα, κατεκάησαν, μεταξύ της συμπλοκής, από τους ανδρείους και επιτηδείους εμπρηστάς μας· διάφορα άλλα πολεμικά, εν οις και μία φεργάτα, διεσκορπισμένα και διωκόμενα, έπεσαν εις τας νήσους της Σύρας και Τήνου· πολλά φορτηγά εσυλλήφθησαν και μετεφέρθησαν εις τας νήσους Ύδρας και Πετζών, τα δε λοιπά περιπλανώνται εις το Αιγαίoν Πέλαγος, έως να γενούν και αυτά αντάξια της ελληνικής ανδρείας λάφυρα.
Ό,τι μας προμηνύει μετά μεγάλης πιθανότητος τον παντελή εξολοθρευμόν του Βυζαντινού στόλου είναι ότι χθες, από πρωίας, και η πρώτη Moίρα του Ελληνικού στόλου, ευρεθείσα περί την Μήλον και ειδοποιηθείσα τον καταδιωγμόν του εχθρικού, έτρεξε και αυτή κατόπιν, διά να μην δώση εις αυτόν καιρόν να διασωθή. Τοιαύτα εστάθησαν τα λαμπρά κατορθώματα των ενδόξων Αρχηγών και Ναυτών της Βας Μοίρας, κατορθώματα τα οποία αμαρτάνομεν εάν δεν αποδώσωμεν εις την Θείαν αντίληψιν, την μόνην ικανήν να κατορθώση τοιαύτα θαύματα· Ναι, εις αυτήν πρέπει να τ’ αποδώσωμεν.
Έλληνες! Όλοι ομοφώνως πρέπει να κράξωμεν «ΤΙΣ ΘΕΟΣ ΜΕΓΑΣ ΩΣ Ο ΘΕΟΣ ΗΜΩΝ!». Αλλά από την πραγματικήν βεβαιότητα οπού έχομεν αυτής της θείας αντιλήψεως εγκαρδιούμενoι, πρέπει και να τρέξωμεν με αδελφικήν ομόνοιαν, διά να εξομοιώσωμεν τα κατά την ξηράν έργα με τα κατά την θάλασσαν. Ολιγάριθμα και μικρά Ελληνικά πλοία αντιπαρατάττονται με πολλά και μεγάλα και αναπληρούν τον αριθμόν και το μέγεθος με την τόλμην και προθυμίαν, και θέλετε υποφέρει ολιγάριθμα ουτιδανά της Αιγύπτου ανδράποδα να φοβερίζουν τους Νικητάς των πολυαρίθμων και ανδρείων ταγμάτων του Δράμαλη;
Ανδρείοι Πελοποννήσιoι! Τρέξατε όλοι, μικροί και μεγάλοι, να εκδικηθήτε τα μέχρι τούδε παθήματά σας. Γενναίοι Στερεοελλαδίται! Όσον πολυάριθμος και αν είναι ο εχθρός ο οποίος εσκέπασε την Πατρίδα σας, τόσον ευκολώτερα θέλετε τους αφανίση τώρα, ότε oι Ανδρείοι Ναύται μας του αφαίρεσαν τας τροφάς και πολεμοφόδια, τα οποία έφερεν εις αυτόν ο Βυζαντινός στόλος, και διέλυσαν ολοτελώς το μεγάλον του σχέδιον κατά της Στερεάς Ελλάδος, χωρίς ν’ αφήσουν εις αυτόν ελπίδα θαλασσίου βοηθείας· μιμηθείτε όλοι το παράδειγμα των θαλασσινών και η εφετεινή καταστροφή του εχθρού θέλει επισφραγίσει τον πενταετή αγώνα της Ανεξαρτησίας, θέλει στερεώσει τον θρίαμβον του ΣΤΑΥΡΟΥ κατά της Ημισελήνου, θέλει καταστήσει ευτυχές και επίφθονον το Ελληνικόν Έθνος.
ΕΝ ΝΑΥΠΛlΩ ΤΗ 14 ΜΑΪΟΥ 1825
(Ανακοινωθέν της Γ’ Εθνικής Συνελεύσεως)
«Έλληνες!
Oι νόμιμοι πληρεξούσιοί σας, εις τους οποίους ενεπιστεύθητε την ελευθέραν ψήφον σας, νομίζοντες ιερώτατον χρέος των να προνοήσωσι διά την ασφάλειάν σας και τούτον μόνον τον σκοπόν έχοντες, έπραξαν προς το παρόν ό,τι αι σημεριναί περιστάσεις υπηγόρευσαν και όσον ο καιρός συνεχώρησε. Το λοιπόν είναι χρέος ιδικόν σας, χρέος ιερόν, να πείθεσθε εις την καθεστώσαν Διoίκησιν, να εκτελήτε προθύμως τας διαταγάς της, να συντελήτε με τας φυσικάς και ηθικάς του δυνάμεις έκαστος εις τον μέγαν σκοπόν, προς τον οποίον αφορώντες έκτον ήδη χρόνον αγωνιζόμεθα τον ιερόν τούτον αγώνα.
Άνδρες και νέοι, όσοι σεμνύνεσθε με του Χριστού το όνομα, όσοι έχετε αίμα ελληνικόν εις τας φλέβας σας, οπλίσατε τους ισχυρούς βραχίονας εναντίον του μισοχρίστου βαρβάρου, εναντίον του ασπόνδου εχθρού του ελληνικού ονόματος. Κλήρος, oι πρόκριτοι, oι πλούσιοι και ευκατάστατοι, συνδράμετε με τας γενναίας συνεισφοράς σας την κινδυνεύουσαν πατρίδα. Κοινός είναι ο αγών, κοινός ο πόλεμος και η αυτή τύχη προσμένει όλους, εάν αποκάμωμεν προς το τέλος του αγώνος μας.
Έλληνες! Όταν εμβήκαμεν εις το μέγα τούτο στάδιον, εκηρύξαμεν ενώπιον Θεού και ανθρώπων την σταθεράν μας απόφασιν, την οποίαν εβεβαιώσαμεν με δημοσίους όρκους και καθιερώσαμεν με τόσας θυσίας και αίματα. Ας δείξωμεν και πάλιν ότι είμεθα χριστιανοί· ότι είμεθα Έλληνες, πιστοί εις τον όρκον μας, σταθεροί εις την απόφασίν μας· και ότι με τον Σταυρόν εμπρός και με τα όπλα εις τας χείρας προτιμώμεν να καταβώμεν εις τους τάφους χριστιανοί και ελεύθεροι, παρά να ζήσωμεν σκλάβοι χωρίς θρησκείαν, χωρίς πατρίδα, χωρίς τιμήν, χωρισμένοι των συγγενών και φιλτάτων, «όνειδος τοις γείτοσιν ημών, μυκτηρισμός και χλευασμός τοις κύκλω ημών». Με την σταθεράν ταύτην απόφασιν ενικήσαμεν και νικώμεν τους τυράννους μας και βλέπομεν, τέλος πάντων, εντός ολίγου αποφασισμένην την τύχην μας από τους δικαίους κριτάς της τύχης των εθνών, των οποίων την συμπάθειαν είλκυσαν τα ανήκουστα δεινά μας.
Ταύτα διακηρύττουσα η Συνέλευσις των πληρεξουσίων, διαλύεται σήμερον, προσφέρουσα, ως εκ μέρους των ελληνικών λαών, των οποίων φέρει το πρόσωπον, πάσαν ευγνωμοσύνην προς τους γενναίως υπέρ του έθνους αγωνισθέντας κατά γην και θάλασσαν, και κατ’ εξοχήν προς την αθάνατον Φρουράν του Μεσολογγίου, την πρόμαχον της Ελλάδος, της οποίας η απαράμιλλος ανδρεία και σταθερότης έδειξαν τρανότατα εις όλον τον κόσμον ότι το ελληνικόν έθνος μάχεται υπέρ πίστεως και υπέρ πατρίδος.
Εγράφη εν Επιδαύρω τη 16 Απριλίου 1826
(Ανακοινωθέν της Γ’ Εθνικής Συνελεύσεως)
***
«Φιλογενέστατοι, πρόκριτοι στρατηγοί και λοιποί ομογενείς της νήσου Ύδρας και Σπετζών.
Άρχοντες αδελφοί, ο υπέρ του κοινού συμφέροντος και της ελευθερίας απαράμιλλος ζήλος σας εξυπνεί εις καθ’ ένα τα χρέη οπού η πατρίς οφείλει εις την γενναιότητά σας· μήτε θαρρούμεν να ευρεθή καθ’ όλην την Ελλάδα άνθρωπος τοσούτον αναίσθητος ώστε να μη βλέπη τα καθημερινά και αλλεπάλληλα αποτελέσματα της ανδρείας σας, τα πτερόεντα πλοία του θεοφρουρήτου υμών στόλου, περιπλέοντα αενάως και προσεκτικώς τας νήσους και παραθαλάσσια του Αιγαίoυ πελάγους, ενώ αποκόπτουσι θαυμασίως κάθε εχθρικήν έξοδον, εγείρουσιν εις κάθε μίαν εξ αυτών την λαμπράν της ελευθερίας σημαίαν υπό το σύμβολον του Τιμίου Σταυρού, ώστε δεν δύνανται να αρνηθώσιν ότι εις τους θεοφυλάκτους στόλους σας οφείλουν αναντιρρήτως τας απαρχάς της γλυκυτάτης ελευθερίας των, η Ελλάς άπασα τέλος πάντων θεωρούσα τους αλλεπαλλήλους θριάμβους σας ετοιμάζει ανδριάντας της φιλογενείας σας και η αθανασία ετοιμάζεται να υποδεχθή τα λαμπρά σας ονόματα, ημείς φανταζόμενοι ότι θέλει είμεθα oι κάτοικοι μιας και της αυτής πατρίδος καυχώμενοι υπερχαίρομεν κατά τούτο, παρακαλούντες και αύθις ν’ αξιωθώμεν εν τάχει της αδελφικής μας αιτήσεως, μένοντες ως υποσημειούμεθα.
Τω α’ έτει της ελευθερίας.
Της φιλογενεστάτης ευγενείας oι πρόθυμοι αδελφοί»
(Προκήρυξη Οπλαρχηγών αρχιμανδρίτη Σωτήριου Χαραλάμπη, Ανδρέα Ζαήμη, Λυμπέρη Θεοχαρόπουλο, Γρηγόριου Δικαίoυ, Αθανάσιου Κανακάρης, Κανέλλοου Δελιγιάννη, Θεόδωρου Κολοκοτρώνη)
***
«Άπαντες οι το πολιορκούμενον Μεσολόγγιον αγρύπνως διαφυλάξαντες στρατηγοί, αντιστράτηγοι και χιλίαρχοι, οι υπογεγραμμένοι, αποδεικνύομεν διά του παρόντος ότι ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ, ως εξ ακοής βεβαίως εμάθομεν μερικοί και μερικοί είδομεν την Θεοφιλίαν του με τα ομμάτιά μας, εστάθη εις αυτήν την πόλιν και εις την πρώτην πολιορκίαν, την επί του Ομέρ-πασά και Κιουταχή, και εις μεν την δευτέραν του Σκόνδα-πασά, γενναίος και ακαταπτόητος, συνκινδυνεύσας τοις πολεμικοίς και συναγωνισθείς τοις πολιτικοίς και αόκνως καθ’ ημέραν δεήσεις, παρακλήσεις και λιτανείας εκτελών προς Θεόν υπέρ ελευθερώσεως της Ελλάδος αμισθί. Ωσαύτως δε και εις την παρούσαν, φρικωδεστάτην πολιορκίαν του Κιουταχή εστάθη γενναίος και ακαταπτόητος, καθ’ ημέραν περιερχόμενος εις τους προμαχώνας του φρουρίου τούτου και κατά νύκτα, ενθαρρύνων με την θείαν ελπίδα άπαν το στρατόπεδον και με την δύναμιν του Tιμίoυ Σταυρού παρακλήσεις τε και λιτανείας ποιών εν πάσαις ταις εκκλησίαις ακαταπαύστους, επισκεπτόμενος και παρηγορών τους πληγωμένους αόκνως και επιμελώς και κηδεύων τους θανατωθέντας σχεδόν άπαντας με πόνον και συμπάθειαν ψυχικήν του, χωρίς να αποβλέψη εις χρηματικήν απόλαυσιν και χωρίς να απολαμβάνη εκ της ενταύθα τοπικής Διοικήσεως μηνιαίον μισθόν ή τροφήν. Εις ένδειξιν λοιπόν των πιστών εκδουλεύσεών του και του μεγάλου προς την Ελλάδα πατριωτισμού του, δεδώκαμεν το παρόν αποδεικτικόν προς την Θεοφιλίαν του».
(Αποδεικτικό της δράσης του Ρωγών Ιωσήφ που υπογράφουν όλοι οι επικεφαλής ενόπλων σωμμάτων στο Μεσολόγγι).
***
«…και βρίζουν, οι πουλημένοι εις τους ξένους, και τους παπάδες μας, οπού τους ζυγίζουν άναντρους και απόλεμους. Εμείς τους παπάδες τούς είχαμε μαζί εις κάθε μετερίζι, εις κάθε πόνον και δυστυχίαν. Όχι μόνον διά να βλογάνε τα όπλα τα ιερά, αλλά και αυτοί με ντουφέκι και γιαταγάνι, πολεμώντας ωσάν λεοντάρια. Ντροπή, Έλληνες!».
(Μακρυγιάννης).
***
«Η ημέρα , την οποίαν επιθυμούσιν οι πατέρες μας να την ιδούν, έφθασε … διά να λάμψη πάλιν ο Σταυρός και να λάβη πάλιν η Ελλάς … την ελευθερίαν της… Ό,τι και αν εκάμαμεν ήτο έμπνευσις και έργον της Θείας Προνοίας».
( Άνθιμος Γαζής)
***
«Την επανάστασιν εκίνησαν και ενεψύχωσαν οι κληρικοί … άνευ των οποίων ο λαός δεν ήθελε κινηθή…».
(Εμμανουήλ Ξάνθος)
***
«Είναι καιρός … να κρημνίσωμεν από τα νέφη την ημισέληνον και να υψώσωμεν το σημείον, δι᾿ ου πάντοτε νικώμεν, λέγω τον Σταυρόν, και ούτω να εκδικήσωμεν την πατρίδα και την Ορθόδοξον ημών πίστιν από την ασεβή των ασεβών καταφρόνησιν».(Αλέξανδρος Υψηλάντης).
***
«Μόνον του Ευαγγελίου η διδαχή εμπορεί να σώση την αυτονομίαν του Γένους. Οι Έλληνες πολέμησαν όχι μόνο υπέρ πατρίδος, αλλά και υπέρ πίστεως». Αδαμάντιος Κοραής.
***
«Οι Τούρκοι στην Αθήνα κάνουν τα πάντα για να συλλάβουν παπάδες, γιατί, όπως διαδίδεται, οι παπάδες είναι αρχηγοί των επαναστατών».
( Ντομένικο Οριγκόνο, πρόξενος Ολλανδίας)
***
«Ο Πατριάρχης, βιαζόμενος υπό της Πόρτας (Υψηλή Πύλη), σας στέλλει αφοριστικά και εξάρχους, παρακινώντας σας να ενωθήτε με την Πόρταν. Εσείς όμως να τα θεωρήτε αυτά ως άκυρα, καθότι γίνονται με βίαν και δυναστείαν και άνευ της θελήσεως του Πατριάρχου».
(Αλέξανδρος Υψηλάντης σε επιστολή του το 1821 προς τον Κολοκοτρώνη ,Ιστορία του Ελληνικού Εθνους).
***
«Τον λαόν υπεκίνησαν οι έχοντες συμφέροντα και σχέσεις μετά τούτων, οι έμποροι, οι πρόκριτοι και κυρίως οι μητροπολίται και γενικώς οι ανήκοντες εις τον Κλήρον, δηλαδή οι πραγματικοί ηγέται του Έθνους» .
(Μώραλη Μελίκ Μπέη , Τούρκος ιστορικός).
***
«Μόνοι των οι Έλληνες εφρόντιζαν διά την παιδείαν, η οποία εσυνίστατο εις το να μανθάνουν τα κοινά γράμματα και ολίγην αριθμητικήν, ακανόνιστον. Εν ελλείψει δε διδασκάλου, ο ιερεύς εφρόντιζε περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτά από τους Τούρκους».
(Φωτάκου, ( Φώτιος Χρυσανθακόπουλος) ,«Απομνημονεύματα»).
***
«Ο παπάς κάτω από τα ράκη του ράσου του κρατεί το ψαλτήρι και πηγαίνει να μάθη τα παιδιά, που τον περιμένουν, να διαβάζουν. Ομιλεί ακόμη εις τα παιδιά και διά τους μεγάλους ανθρώπους που εδόξασαν άλλοτε αυτόν τον τόπον. Διδάσκει την ολίγην ιστορίαν που γνωρίζει και αυτός. Το Κρυφό Σχολειό δεν είναι θρύλος. Το συνετήρησε παρά τας διώξεις, παρά την αξιοθρήνητον έλλειψιν παντός μέσου, παρά την φοβεράν πίεσι τόσων αμέσων αναγκών, που θα ήτο φυσικόν να οδηγήσουν προς τον εξισλαμισμόν, ο βαθύτατος πόθος του τυραννουμένου έθνους να υπάρξη» .
(Διονύσιος Κόκκινος, «Η Ελληνική Επανάστασις»).
***
«Οι αξιόλογες προσπάθειες της Ορθόδοξης Εκκλησίας για την εκπαίδευση, η οποία στους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας βρίσκεται αποκλειστικά στα χέρια της, με μοναδικούς δασκάλους τους μοναχούς και τον κατώτερο κλήρο (στα σχολεία που λειτουργούσαν στις εκκλησίες και στα μοναστήρια ως την κάποιαν ανώτερη παιδεία των διαφόρων μητροπόλεων και της Πατριαρχικής Ακαδημίας, που ίδρυσε αμέσως μετά την Άλωση ο Γεννάδιος και αναδιοργάνωναν οι διάδοχοί του), οι αγώνες για τη διαφύλαξη της Χριστιανικής πίστης και την καθαρότητα της Ορθοδοξίας, τα μέτρα για το σταμάτημα των εξισλαμισμών αποτελούν θεμελιακή συμβολή για τη διατήρηση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων.
( Νίκος Σβορώνος).
αιογραφία
***
«…Τούτο παρακαλώ να τους παραγγείλετε να πράττωσιν εις το εξής, παριστάνοντες εις αυτούς, ότι πολεμούν όχι μόνον υπέρ πατρίδος, αλλά και υπέρ πίστεως».
(Αδ. Κοραής προς Γ. Κουντουριώτην, 1824)
***
«Ότι και αν εκάμαμεν, είτε εγώ, είτε οι συνάδελφοί μου, είτε ως εταίροι, είτε ως αγωνισταί, ήτο έμπνευσις και έργον της Θείας Προνοίας, και ουδέν
ηθέλομεν πράξει άνευ της εμπνεύσεως ταύτης».
(Άνθιμος Γαζής)
***
«Χωρίς αρετή και θρησκεία δεν σχηματίζεται κοινωνία, ούτε βασίλειον».
(Στρατηγός Μακρυγιάννης)
****
«Ο Θεός είναι μετά της Ελλάδος και υπέρ της Ελλάδος και αύτη σωθήσεται. Επί ταύτης της πεποιθήσεως αντλώ πάσας μου τας δυνάμεις και πάντας τους πόρους».
(Ι. Καποδίστριας)
****
«Είναι θέλημα Θεού. Είναι κοντά μας και βοηθάει, γιατί πολεμάμε για την πίστη μας, για την πατρίδα μας, για τους γέρους γονιούς, για τα αδύνατα παιδιά μας, για την ζωή μας, την λευτεριά μας… Και όταν ο δίκαιος Θεός μας βοηθάει ποιος εχθρός ημπορεί να μας κάνει καλά…;».
(Θεόδωρος Κολοκοτρώνης)
****
«Η Ιστορία και το μέλλον της Ελλάδος στηρίζονται πάνω σε τρεις λέξεις: Θρησκεία, Ελευθερία, Πατρίς».
(Παλαιών Πατρών Γερμανός)
****
«Ἡ Ἐκκλησία καὶ ὁ κλῆρος της ὑπῆρξε ὁ ὁδηγὸς καὶ τὸ στήριγμα τῆς φυλῆς σ᾿ ὅλη τὴ μακραίωνα δουλεία καὶ στὴν ἐθνεγερσία».
(Διονύσιος Κόκκινος)
***
«Εὐτυχισμένη ἦταν ἡ ἡμέρα τῆς ἐπαναστάσεως τῆς Ἑλληνικῆς φυλῆς, διότι καὶ τότε καὶ ἀπὸ χρόνων ἀκόμη τὸ ἔθνος εἶχε τὸν θεόπεμπτον καὶ σεβάσμιον κλῆρον ὡς ὁδηγόν του. Οἱ λειτουργοὶ αὐτοὶ τοῦ ἀληθινοῦ Θεσῦ ἐφρόντισαν καὶ ἡτοίμασαν τὸ ἔθνος διὰ νὰ ἐπαναστατήση, καὶ ν᾿ ἀλλάξει τὸν ὑβριστὴν τῆς θρησκείας καὶ τῶν ἱερῶν του. Ὁ κλῆρος ὕψωσε τὴν σημαίαν τοῦ σταυροῦ καὶ τοῦ Ἔθνους».
(Φωτάκος)
****
«Ἡ ἡμέρα (τῆς Ἐπανάστασης), τὴν ὁποίαν ἐπιθυμοῦσοιν οἱ πατέρες μας νὰ τὴν ἰδοῦν, ἔφθασε… διὰ νὰ λάμψη πάλιν ὁ Σταυρὸς καὶ νὰ λάβη πάλιν ἡ Ἑλλάς… τὴν ἐλευθερίαν της… Ὅ,τι καὶ ἂν ἐκάμαμεν ἦτο ἔμπνευσις καὶ ἔργον τῆς Θείας προνοίας».
(Ἄνθιμος Γαζῆς)
***
«Τὸ ὄνομα τῆς Ἑλλάδος, ἄνευ τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἴσως δὲν ἤθελεν ὑπάρχει σήμερον».
(Σπυρίδων Ζαμπέλιος, Έλληνας ιστορικός Συγγραφέας, Φιλόλογος και λογοτέχνης).
***
«Ἀφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καημένοι οἱ καλόγεροι, ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα, πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα στοὺς δρόμους, ὁποῦ αὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας. Ὅτι εκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας (πυριτιδαποθῆκες) κι ὅλα τὰ ἀναγκαῖα τοῦ πολέμου· ὅτ᾿ ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Καὶ θυσίασαν οἱ καημένοι οἱ καλόγεροι καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶνα. Καὶ οἱ Μπαυαρέζοι παντήχαιναν, ὅτ᾿ εἶναι οἱ Καπουτζινοι τῆς Εὐρώπης, δὲν ἤξεραν ὅτι εἶναι σεμνοί, κι ἀγαθοὶ ἄνθρωποι καὶ μὲ τὰ ἔργα τὼν χεριῶν τους ἀπόχτησαν αὐτά, ἀγωνίζοντας καὶ δουλεύοντας τόσους αἰῶνες καὶ ζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοί καὶ ἔτρωγαν ψωμὶ… καὶ χάλασαν (οἱ Μπαυαρέζοι) καὶ ρήμαξαν ὅλους τοὺς ναοὺς τῶν μοναστηριῶν».
(Μακρυγιάννης)
***
«Δὲν δυνάμεθα νὰ μὴ θαυμάσωμεν τὸν μέγαν χαρακτήρα, ὃν ὁ κλῆρος, ὁ θεῖος τῷ ὄντι κλῆρος, καὶ οἱ ἄρχοντες ἐπέδειξαν. Ἐν μέσῳ τῶν δεσμῶν καὶ τῶν βασάνων, κατ᾿ ἔμπροσθεν τῆς ἐπονειδίστου ἀγχόνης καὶ ὑπὸ τὴν ἀνθρωποκτόνον ἀξίνην πολλοὶ ἐξ αὐτῶν παρωρμῶντο νὰ ἀρνηθῶσι τὸν Χριστὸν (καὶ τὴν Ἑλληνικὴν Πατρίδα), πρὸς διαφύλαξιν τῆς ζωῆς καὶ ἀπόλαυσιν πολλῶν ἄλλων ἀγαθῶν ἐπιγείων, ἀλλ᾿ ὅλοι μέχρις ἑνὸς ἐπροτίμησαν τὰς βασάνους καὶ τὸν θάνατον».
(Σπυρίδων Τρικούπης)
****
«…καὶ βρίζουν, οἱ πουλημένοι εἰς τοὺς ξένους, καὶ τοὺς παπάδες μας, ὁποῦ τοὺς ζυγίζουν ἄναντρους καὶ ἀπόλεμους. Ἐμεῖς τοὺς παπᾶδες τοὺς εἴχαμε μαζὶ εἰς κάθε μετερίζι, εἰς κάθε πόνον καὶ δυστυχίαν. Ὄχι μόνον διὰ νὰ βλογᾶνε τὰ ὅπλα τὰ ἱερά, ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ μὲ ντουφέκι καὶ γιαταγάνι, πολεμώντας ὡσὰν λεοντάρια. Ντροπὴ Ἕλληνες».
(Μακρυγιάννης)
****
«Πολεμοῦμε πρὸς τοὺς ἐχθρούς τοῦ Κυρίου μας… Ὁ πόλεμός μας δὲν εἶναι ἐπιθετικός, εἶναι ἀμυντικός, εἶναι πόλεμος τῆς δικαιοσύνης κατὰ τῆς ἀδικίας, τῆς χριστιανικῆς θρησκείας κατὰ τοῦ Κορανίου, τοῦ λογικοῦ ὄντος κατὰ τοῦ ἀλόγου καὶ θηριώδους τυράννου».
(Γ´ Ἐθνικὴ Συνέλευση ,Τροιζήνα 1827).
***
«Ἐλᾶτε μ᾿ ἕνα ζῆλο σ᾿ ἐτοῦτον τὸν καιρό, νὰ κάμωμεν τὸν ὅρκον ἐπάνω στὸν Σταυρόν».
(Ῥήγας Βελεστινλῆς. Θούριος).
****
«Χωρὶς ἀρετὴ καὶ πόνο εἰς τὴν πατρίδα καὶ πίστη στὴ θρησχεία τους ἔθνη δὲν ὑπάρχουν».
(Μακρυγιάννης)
***
«Τὴν ἐπανάστασιν ἐκίνησαν καὶ ἐνεψύχωσαν οἱ κληριχοί… ἄνευ τῶν ὁποίων ὁ λαὸς δὲν ἤθελε κινηθῆ…».
(Ἐμμανουὴλ Ξάνθος)
**«Εἶναι καιρὸς… νὰ κρημνίσωμεν ἀπὸ τὰ νέφη τὴν ἡμισέληνον καὶ νὰ ὑψώσωμεν τὸ σημεῖον, δι᾿ οὗ πάντοτε νικῶμεν, λέγω τὸν Σταυρόν, καὶ οὕτω νὰ ἐκδικήσωμεν τὴν πατρίδα καὶ τὴν ὀρθόδοξον ἡμῶν πίστιν ἀπὸ τὴν ἀσεβῆ τῶν ἀσεβῶν καταφρόνησιν».
(Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης)
****
«Μόνον τοῦ Εὐαγγελίου ἡ διδαχὴ ἐμπορεῖ νὰ σώση τὴν αὐτονομίαν τοῦ γένους. Οἱ Ἕλληνες πολέμησαν ὄχι μόνο ὑπὲρ πατρίδος ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ πίστεως».
(Ἀδαμάντιος Κοραῆς)
***
» Ο σεβάσμιος Έλληνας Πατριάρχης συνελήφθη με διαταγή του Μεγάλου Άρχοντα, ενώ κατευθυνόταν προς τον καθεδρικό ναό για να τελέσει θεία λειτουργία και στις πέντε το απόγευμα εκτελέστηκε στην αγχόνη μπροστά από την πόρτα της Ελληνικής Εκκλησίας. Έξι Επίσκοποι που είχαν μαζευτεί στην Εκκλησία για να βοηθήσουν στις ιεροτελεστίες της ημέρας, υπέφεραν με τον ίδιο τρόπο. Και αρκετοί Χριστιανοί οδηγήθηκαν στα σίδερα και φυλακίστηκαν. Εκατοντάδες έπεσαν θύματα της οργής του πληθυσμού».
(Η αυστραλιανή εφημερίδα «The Sydney Gazette and New South Wales Advertiser» στις 17 Νοεμβρίου 1821).
****
«Ἤτανε βέβαια ἀπ᾿ τὸ Θεὸ γραμμένο νὰ δράξομε τὰ ἄρματα μία μέρα καὶ νὰ χυθοῦμε κατεπάνω στοὺς τυράννους μας, ποὺ τόσα χρόνια ἀνελεήμονα μᾶς τυραγνεύουν. Τί τὴ θέλουμε, βρὲ ἀδέλφια, τούτη τὴν πολυπικραμένη τὴ ζωή, νὰ ζοῦμε ἀποκάτω στὴ σκλαβιὰ καὶ τὸ σπαθὶ τῶν Τούρκων ν᾿ ἀκονιέται εἰς τὰ κεφάλια μας; Δὲν τηρᾶτε ποὺ τίποτα δὲν μᾶς ἀπόμεινε; Οἱ ἐκκλησιές μας γινήκανε τζαμιὰ καὶ ἀχούρια τῶν Τούρκων. Κανένας δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ πὼς τάχα ἔχει τίποτα ἐδικό του, γιατὶ τὸ ταχὺ βρίσκεται φτωχὸς σὰ διακονιάρης στὴ στράτα. Οἱ φαμελιές μας καὶ τὰ παιδιά μας εἶναι στὰ χέρια καὶ στὴ διάκριση τῶν Τούρκων. Τίποτα, ἀδέρφια, δὲ μᾶς ἔμεινε. Δὲν εἶναι πρέπον νὰ σταυρώσουμε τὰ χέρια καὶ νὰ τηρᾶμε τὸν οὐρανό. Ὁ Θεὸς μᾶς ἔδωσε χέρια, γνώση καὶ νοῦ. Ἂς ρωτήσουμε τὴν καρδιά μας καὶ ὅ,τι μᾶς ἀπανταχαίνει, ἂς τὸ βάλομεν γρήγορα σὲ πράξη καὶ ἂς εἴμεθα, ἀδέλφια, βέβαιοι, πὼς ὁ Χριστός μας, ὁ πολυαγαπημένος, θὰ βάλει τὸ χέρι ἀπάνω μας».
(Ὀδυσσέας Ἀνδροῦτσος)
****
«Δεν μένει άλλο παρά ή άμεσος κήρυξις της Επαναστάσεως. Δεν μας χωρίζει πλέον καμμιά διαφωνία.’Ας άναπαυθώμεν απόψε καί αύριον εις την Έκκλησίαν, άφού μεταλάβωμεν των Άχραντων Μυστηρίων, ας προσευχηθώμεν όλοι,κατά την Δοξολογίαν εις τον αγιόν ‘Αλέξιον καί την Παναγίαν, να μας βοηθήσουν εις τον άνισον αγώνα,εις τον όποιον αποδυόμεθα. Αύριον την αυτήν ώραν να συναντηθώμεν ενταύθα, δια να κανονίσωμεν τα του Αγώνος».
( Ασημάκης Ζαΐμης, την παραμονή της λήψεως αποφάσεως για την κήρυξη της Εθνεγερσίας, είπε στους συγκεντρωμένους στην Αγία Λαύρα).
****
«Ό Παντοδύναμος Θεός, ό Βασιλεύς του ουρανού καί της γης, ό διαφενδευτής των αδικούμενων καί Πατήρ των ορφανών, απεφάσισε να παύση τάς αδικίας καί ανομίας καί έσήκωσεν εις τα άρματα το Γένος των Χριστιανών».
( Δημήτριος Υψηλάντης, στην ‘Υδρα το 1821 )