Μεγαλοβδομαδιάτικα Εθιμικά και Τελετουργικά Α΄
Γράφει Μ. Γ. Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Η Κυριακή των Βαΐων σηματοδοτεί την αρχή της Μεγάλης Εβδομάδος, της πιο έντονης, από λατρευτική άποψη, περιόδου του ελληνικού ετήσιου εορτολογικού κύκλου. Η πραγματικότητα αυτή, σε συνδυασμό με την ένταξή της στο πλαίσιο των ανοιξιάτικων εορτών, αποτελούν τους δύο βασικούς άξονες γύρω από τους οποίους δομείται η εθιμική φυσιογνωμία της εορτής, με βάση στοιχεία φυτολατρίας και φυσιολατρίας, που έχουν αρχαιότατη καταγωγή. Για τον λόγο αυτό όλοι οι ναοί στολίζονται με βάγια, σε ανάμνηση των βαΐων των φοινίκων, που κρατούσαν οι υποδεχόμενοι τον Ιησού Χριστό Ιουδαίοι, κατά την είσοδό του στα Ιεροσόλυμα.
Στα βάγια δίνεται ιδιαίτερη εθιμική σημασία, σε πολλές δε περιοχές τα πλέκουν σε σχήμα σταυρού και τα φυλάγουν στα οικιακά εικονοστάσια. Στην Σωζόπολη της Θράκης, για παράδειγμα, μετά την πανηγυρική θεία λειτουργία της Κυριακής των Βαΐων, έπαιρναν από το ναό χλωρά κλαδιά δάφνης, τα οποία είχαν προσκομίσει από την προηγούμενη ημέρα οι νιόπαντροι της χρονιάς εκείνης, και είχαν ευλογηθεί από τον ιερέα. Τα κλαδιά αυτά αποτελούσαν το κύριο σύμβολο μιας οικιακής τελετουργίας, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες πήγαιναν σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού, κουνώντας τα «βάγια» και λέγοντας «μέσα βάγια και χαρές, όξω ψύλλοι, κόριζες». Επίσης, με τα «βάγια» αυτά συνήθιζαν να αλληλοαγγίζονται, με σκοπό την εξασφάλιση υγείας, ή να χτυπούν ελαφρά τις έγκυες γυναίκες, πιστεύοντας ότι θα γεννήσουν ευκολότερα. Πίστευαν επίσης ότι το ζευγάρι εκείνο που θα πήγαινο πρώτο τα «βάγια» στην εκκλησία θα πρωτογεννούσε αγόρι, σύμφωνα με την πάγια αντίληψη του λαού για την προτίμηση των αρσενικών παιδιών, άρα η διακεκριμένη συμμετοχή στην τελετουργία γινόταν μέσο διάδοσης και προσπορισμού και ιδιαίτερης γονιμικής δύναμης.
Στην Μάδυτο μάλιστα χτυπούσαν με τα κλαδιά αυτά ελαφρά ο ένας τον άλλο, λέγοντας: «Όξω ψύλλοι ποντικοί / μέσα ήλιος και χαρά / και καλή νοικοκερά», ώστε την διαβατήρια αυτή ανοιξιάτικη στιγμή να επιτύχουν την απαλλαγή των νοικοκυριών τους από τα ενοχλητικά και επιζήμια έντομα και τρωκτικά, που τους βασάνιζαν ολόκληρη τη χρονιά. Σχετικά με την τελετουργία αυτή ήταν και τα γονιμικά μαντεύματα της ημέρας: αν το κλαδί ήταν ανθισμένο, οι χρονιά θα έφερε πλούσια σοδειά (θα ήταν «μπερκετλίδικη») και οι όρνιθες θα κλωσούσαν πολλά αβγά, όπως πίστευαν στο Τσακήλι (Πετροχώρι) των Μετρών.
Τα δροσερά και φρέσκα κλαδιά είχαν, κατά την συνειρμική λαϊκή σκέψη, μια ακατανίκητη γονιμική δύναμη, η οποία έπρεπε τελετουργικά να περάσει σε ανθρώπους, σοδειές και ζώα, με στόχο πάντοτε την καλοχρονιά και την επιβίωση της κοινότητας. Οι μαντικές αυτές τελετουργίες σχετίζονται βέβαια με την πανάρχαιη πίστη στην μαντική αξία των μεγάλων ετήσιων εορτολογικών στιγμών, που λόγω της θρησκευτικής σπουδαιότητάς τους αποκτούν στα μάτια του λαού ιδιαίτερο υπερφυσικό και συμβολικό κύρος για την παραδοσιακή καθημερινότητα των πιστών.
Ανάλογες περιγραφές διαθέτουμε από διάφορες περιοχές του Ελληνισμού, όπως από το Ελληνικό (Λοζέτσι) Ιωαννίνων, από τη Μάνη, από την Αιτωλία, από τη Λέσβο και τις απέναντί της Κυδωνίες της Μικράς Ασίας. Τα «βαγιοχτυπήματα» που αναφέρθηκαν προηγουμένως συνιστούν μια καθαρά ευετηρική και διαβατήρια τελετουργία, βασισμένη στην πίστη ότι το τελετουργικό άγγιγμα με θαλερό κλαδί μπορεί να μεταβιβάσει στον άνθρωπο τις πιστευόμενες ως βασικές και θεμελιώδεις ιδιότητες της φύσης, δηλαδή την υγεία και την ευεξία, την αντοχή και την θαλερότητα. Μάλιστα σε ορισμένες περιοχές συνήθιζαν να περιφέρουν τα αγιασμένα στο ναό βάγια στα σπίτια, με τη συμμετοχή πλήθους παιδιών, πιστεύοντας ότι έτσι θα εξορκιστούν τα βλαπτικά έντομα, αλλά και θα μεταδοθεί στους ανθρώπους ευρωστία και θαλερότητα.
Η ιδέα επίσης για την γονιμοποιητική δύναμή τους, οπωσδήποτε ενισχυμένη και με την ευλογία τους από τον ιερέα και μάλιστα σε μια κρίσιμη εορτολογική περίσταση, όπως η έναρξη της Μεγάλης Εβδομάδας, βρίσκεται πίσω από το τελετουργικό κρέμασμά τους στα καρποφόρα δένδρα, με την πεποίθηση ότι θα ενισχυθεί και θα μεγιστοποιηθεί η καρποφορία τους. Τέλος, χαρακτηριστική είναι μια τελετουργική χρήση τους, που έχει καταγραφεί στο χωριό Μικρός Αίμος της Ανατολικής Ρωμυλίας, και σύμφωνα με την οποία τα κορίτσια έφτιαχναν από τα βάγια αυτά στέφανα, τα οποία έριχναν στο ρέμα, και εκείνη της οποίας το στεφάνι ήταν πρώτο θεωρούσε τον εαυτό της ευλογημένο, και κερνούσε τις υπόλοιπες. Άλλωστε, η εξαγωγή γονιμικών και ευετηρικών μαντευμάτων αποτελεί βασικό στοιχείο στις αντίστοιχες λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες.
Χαρακτηριστικά της ημέρας είναι τα «βαΐτικα» τραγούδια, που ως κάλαντα τραγουδούσαν παλαιότερα στα σπίτια ομάδες παιδιών. Πρόκειται για αγερμικά δημοτικά τραγούδια που τραγουδιούνται κατά την Κυριακή των Βαΐων και την παραμονή της, στα σπίτια των χωριών. Περιγράφουν τα γεγονότα της δεσποτικής εορτής της Κυριακής των Βαΐων αλλά και της ανάστασης του Λαζάρου, που τιμάται την παραμονή, παραλλήλως δε περιλαμβάνουν και τα γνωστά στα κάλαντα «παινέματα» για τα μέλη κάθε οικογένειας. Στα παινέματα αυτά έχουμε την τελετουργική παγίωση των κοινωνικών ιδανικών, αλλά και την επικοινωνιακή προβολή τους.
