Μια περιήγηση στον θησαυρό του Ακαθίστου Ύμνου
Προσεγγίζοντας αυτόν τον μοναδικό λογοτεχνικό και θεολογικό θησαυρό παρατηρούμε κατ’ αρχάς ότι είναι γραμμένος στην αρχαΐζουσα γλώσσα των Ευαγγελίων. Είναι η ίδια γλώσσα, την οποία χρησιμοποιεί παγίως η εκκλησιαστική υμνογραφία, από την παλιά μέχρι την σύγχρονη εποχή, για την σύνθεση των διαφόρων ύμνων.
Η εβδομάδα που διανύουμε είναι εβδομάδα του Ακαθίστου Ύμνου, κατά την οποία ψάλλεται στις Εκκλησίες ολόκληρος ο Ύμνος αυτός και όχι τμηματικά στις τέσσερις αντίστοιχες στάσεις του, όπως έγινε στις προηγηθείσες εβδομάδες των Χαιρετισμών της Παναγίας, που άρχισαν την πρώτη Παρασκευή της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής και τελειώνουν την Παρασκευή προ της Ε΄ Κυριακής των Νηστειών.
Πριν αρχίσει η περιήγησή μας σε αυτόν τον μοναδικό θησαυρό του Ακαθίστου Ύμνου, εύλογο είναι να πούμε εδώ εν συντομία δυο λόγια για την ιστορία της συγγραφής του, ποιός δηλ. συνέγραψε τον Ακάθιστο Ύμνο και πότε αυτός εψάλη για πρώτη φορά. Σε σχέση με το πρώτο ερώτημα υπάρχουν πολλές αντικρουόμενες απόψεις. Επικράτησε όμως η άποψη που εμφανίζει ως συγγραφέα του Ακαθίστου Ύμνου τον Ρωμανό τον Μελωδό, επειδή ο Ύμνος αυτός παρουσιάζει ταυτότητα υμνογραφικού ύφους με άλλους ύμνους του μελωδού αυτού. Την ίδια εκτεταμένη αμφισβήτηση συναντάει κάποιος και στο άλλο ερώτημα σε σχέση με τον χρόνο, κατά τον οποίο εψάλη για πρώτη φορά ο Ύμνος αυτός.
Η απάντηση όμως στο ερώτημα αυτό διευκολύνεται από τα ιστορικά γεγονότα, που μας παραπέμπουν σε μια βέβαιη ημερομηνία, κατά την οποία εψάλη αδιαμφισβήτητα ο Ακάθιστος Ύμνος, χωρίς να έχει ιδιαίτερη σημασία, εάν πριν από την ημερομηνία αυτή προηγήθηκε και κάποια άλλη που εισήγαγε και αυτή το περίφημο αυτό έργο του Ρωμανού του Μελωδού στην εκκλησιαστική υμνογραφία. Αρκεί ότι ο Ακάθιστος Ύμνος συνδέθηκε αδιάσπαστα με την συγκεκριμένη ημερομηνία και μας παραπέμπει έκτοτε σε αυτήν κάθε φορά που τον ακούμε.
Ποιά ήταν λοιπόν η ημερομηνία αυτή; Ήταν η 8η Αυγούστου του 626, κατά την οποία η Βασιλεύουσα εόρταζε τα επινίκεια απέναντι στους Αβάρους, οι οποίοι επωφελούμενοι από την απουσία του Αυτοκράτορος Ηρακλείου, που εκείνη την περίοδο είχε εκστρατεύσει εναντίον των Περσών, βρήκαν την ευκαιρία να επιτεθούν εναντίον της ανυπεράσπιστης Κωνσταντινούπολης απειλώντας να την καταλάβουν. Τότε ο Πατριάρχης Σέργιος την πιο κρίσιμη νύχτα της 7ης προς την 8η Αυγούστου, κατά την οποία άρχισε η μεγάλη επίθεση των Αβάρων εναντίον της Βασιλεύουσας, πήρε την Εικόνα της Παναγίας από την ομώνυμη Εκκλησία των Βλαχερνών και την περιέφερε επάνω στα τείχη, για να εμψυχώσει τους υπερασπιστές της Πόλης, που πολεμούσαν τους Αβάρους.
Εκείνοι με τα όπλα και ο Πατριάρχης με την Εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνιώτισσας στα χέρια. Κάποια στιγμή μέσα στην νύχτα και ενώ φαινόταν ότι η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Αβάρους ήταν αναπόφευκτη, λόγω της συντριπτικής αριθμητικής υπεροχής των επιδρομέων, έπιασε ξαφνικά ένας ισχυρός ανεμοστρόβιλος, ο οποίος σήκωσε τεράστια κύματα στην θάλασσα που κατέστρεψαν τον στόλο των πολιορκητών. Το γεγονός αυτό ενεθάρρυνε τους αμυνόμενους, οι οποίοι αγωνίσθηκαν με μεγαλύτερο σθένος και έτρεψαν σε φυγή τους πανικόβλητους Αβάρους. Ήταν φανερό ότι η Παναγία είχε κάνει το θάυμα της. Γι’ αυτό την επομένη το πρωί, δηλ. στις 8 Αυγούστου, με προτροπή του Πατριάρχη οι κάτοικοι της Πόλης συγκεντρώθηκαν στην Παναγία των Βλαχερνών, όπου έψαλαν όλοι μαζί όρθιοι τον σχετικό Ύμνο προς την Παναγία, ο οποίος γι’ αυτόν τον λόγο απεκλήθη έκτοτε Ακάθιστος Ύμνος. Είναι προφανές βέβαια ότι ο υπέροχος αυτός Ύμνος δεν γράφτηκε στα γόνατα εκείνη την ημέρα για τις ανάγκες της σχετικήςακολουθίας, αλλά προϋπήρχε αυτής. Όταν όμως μιλάς για ένα θησαυρό, δεν σε ενδιαφέρει τίποτε άλλο, πέρα από τα στοιχεία που τον συνθέτουν. Θησαυρός στην προκειμένη περίπτωση είναι το ίδιο το κείμενο του Ακαθίστου ΄Υμνου.
Προσεγγίζοντας αυτόν τον μοναδικό λογοτεχνικό και θεολογικό θησαυρό παρατηρούμε κατ’ αρχάς ότι είναι γραμμένος στην αρχαΐζουσα γλώσσα των Ευαγγελίων. Είναι η ίδια γλώσσα, την οποία χρησιμοποιεί παγίως η εκκλησιαστική υμνογραφία, από την παλιά μέχρι την σύγχρονη εποχή, για την σύνθεση των διαφόρων ύμνων.
Περνώντας στην συνέχεια στην δομή του Ακαθίστου Ύμνου διαπιστώνουμε ότι ο Ύμνος αυτός παρουσιάζει την μορφή μιας ακροστιχίδας που αντιστοιχεί στα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Αποτελείται δηλ. από 24 στροφές, εκ των οποίων η πρώτη αρχίζει με το Α («Άγγελος Πρωτοστάτης…») και η τελευταία με το Ω (Ω, Πανύμνητε Μήτερ…»). Ανάλογη είναι η αντιστοιχία των ενδιάμεσων στροφών προς τα υπόλοιπα γράμματα του αλφαβήτου. Ψάλλονται δε οι στροφές αυτές κατά απόλυτη αλφαβητική σειρά. Εάν παρομοιάζαμε τα γράμματα της ακροστιχίδας του Ακαθίστου Ύμνου με αριθμούς, θα λέγαμε ότι οι περιττοί αριθμοί με τις αντίστοιχες στροφές τους (Α, Γ, Ε κλπ.) τελειώνουν με τον στίχο ή, όπως αλλιώς θα λέγαμε στην γλώσσα της υμνογραφίας, με το εφύμνιο «Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε, ενώ οι ζυγοί αριθμοί (Β, Δ, ΣΤ κλπ.) τελειώνουν με το εφύμνιο «Αλληλούϊα». Για λόγους λειτουργικούς η Εκκλησία μας έχει χωρίσει τον Ακάθιστο Ύμνο σε τέσσερις στάσεις, κάθε μια από τις οποίες περιλαμβάνει έξι στροφές. Με τον τρόπο αυτό καλύπτονται αντιστοίχως οι Ακολουθίες των Χαιρετισμών της Παναγίας στις τέσσερις πρώτες Παρασκευές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ενώ κατά την τελευταία Παρασκευή αυτής, πριν από την λεγόμενη κουφοβδομάδα, ψάλλονται όλες μαζί οι στάσεις του Ακαθίστου Ύμνου στην ίδια Ακολουθία, όπως σημειώσαμε και πιο πάνω.
Είναι βεβαίως περιττό να τονισθεί εδώ ότι όλος ο Ακάθιστος Ύμνος περιστρέφεται γύρω από το Θαύμα του Σχεδίου της Θείας Οικονομίας και τον σπουδαίο ρόλο που διαδραμάτισε κατά την υλοποίησή του η Παρθένος Μαρία, η Ανύμφευτη Νύφη, που επελέγη από τον Θεό να γίνει το Δοχείον της Χάριτός Του και να κυοφορήσει ασπόρως τον Υιό και Λόγο Αυτού. Γι’ αυτό την μακαρίζει ο υμνωδός και την προσφωνεί με τους αντίστοιχους χαιρετισμούς του.
Από την άποψη αυτή είναι αξιομνημόνευτο ότι οι 12 πρώτες στροφές του Ακαθίστου Ύμνου, δηλ. οι στροφές από το Α έως το Μ καλύπτουν την περίοδο από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου μέχρι την Γέννηση του Θεανθρώπου, ενώ οι 12 τελευταίες, δηλ. οι στροφές από το Ν έως το Ω, μας εισάγουν στο βαθύτερο νόημα του Μυστηρίου της Ενανθρωπίσεως του Σωτήρος. Διατρέχοντας κάποιος τον Ακάθιστο Ύμνο έχει την αίσθηση ότι κινείται σε ένα σπάνιο ανθοκήπιο με πολλά πανέμορφα άνθη, μέσα στον οποίο δεν γνωρίζει, ποιά από όλα τα άνθη του να πρωτοθαυμάσει: Εκείνα, τα οποία στολίζουν το κείμενο του Ύμνου με αναρίθμητα ζηλευτά σχήματα λόγου ή τα άλλα που σου δίνουν μια οσμή θεϊκής ευωδίας; Τα σχήματα αντιθέσεων εντυπωσιάζουν με την αρμονική σύνθεση των αντιθέτων χρωμάτων των ανθοφόρων στίχων τους, όπως λ.χ. «χαίρε, δι’ ης η χαρά εκλάμψει»/«χαίρε, δι’ ης η αρά (δηλ. η κατάρα) εκλείψει», «χαίρε αοράτων εχθρών αμυντήριον»/«χαίρε Παραδείσου θυρών ανοικτήριον» ή «χαίρε η ανόρθωσις των ανθρώπων»/«χαίρε η κατάπτωσις των δαιμόνων». Από τις ανθοφόρες παρηχήσεις του Ύμνου σημειώνοντα εδώ ενδεικτικά οι στίχοι «χαίρε, δι’ ης νεουργείται (δηλ. ανακαινίζεται) η κτίσις»/«χαίρε, δι’ ης βρεφουργείται (δηλ. γίνεται Βρέφος) ο Κτίστης», «χαίρε, ότι βαστάζεις τον βαστάζοντα πάντα», «χαίρε, ότι λειμώνα (δηλ. λιβάδι) της τρυφής (δηλ. ευφροσύνης) αναθάλλεις (δηλ. ανθίζεις)»/«χαίρε, ότι λιμένα των ψυχών ετοιμάζεις» ή «χαίρε, δι ης εμωράνθησαν (δηλ. έγιναν ανόητοι) οι δεινοί συζητηταί»/ «χαίρε, δι’ ης εμαράνθησαν οι των μύθων ποιηταί». Την ίδια εξαιρετική λογοτεχνική αξία έχουν οι πολλές παρομοιώσεις, που είναι διάσπαρτες σε όλον τον Ύμνο, όπως αυτές που εντοπίζονται λ.χ. στους στίχους «χαίρε κλίμαξ επουράνιε, δι’ ης κατέβη ο Θεός/«χαίρε γέφυρα μετάγουσα τους εκ γης προς ουρανόν», «χαίρε δένδρον αγλαόκαρπον (δηλ. με πολλούς χυμώδεις καρπούς), εξ ου τρέφονται πιστοί»/«χαίρε ξύλον ευσκιόφυλλον (δηλ. με πυκνά φύλλα), υφ’ ου σκέπονται πολλοί» ή «χαίρε ότι τα ουράνια συναγάλλεται τη γη»/χαίρε ότι τα επίγεια συγχορεύει ουρανοίς». Ο τελευταίος στίχος μας θυμίζει τον αντίστοιχο της Ακολουθίας των Θεφανείων, στον οποίο ο υμνωδός αναφωνεί: «Σήμερον τα άνω τοις κάτω συνομιλεί και τα κάτω τοις άνω συνεορτάζει».
Από τους σχετικούς στίχους του Ακαθίστου Ύμνου, που προβάλλουν την θεολογία της Ενανθρωπίσεως του Υιού και Λόγου του Θεού, υπογραμμίζουμε εδώ δύο: Αφ’ ενός μεν εκείνον, που παρουσιάζει τον Θεό-Πατέρα ως δανειστή όλων μας, ο οποίος αποφάσισε να σχίσει τα σχετικά Γραμμάτια της οφειλής μας και να μάς χαρίσει όλα τα παλιά χρέη που δημιουργήσαμε δια της παρακοής μας σε Αυτόν, αφ’ ετέρου δε εκείνον που μάς προτρέπει, εάν θέλουμε να κατανοήσουμε το μυστήριο της παράξενης Γέννησης του Χριστού από την Αειπάρθενο Μητέρα Του, να αποξενωθούμε από την εγκόσμια λογική και να μεταθέσουμε την σκέψη μας στον Ουρανό, που έχει απαντήσεις σε όλες τις απορίες μας. Ας απολαύσουμε λοιπόν τους δύο αυτούς υπέροχους στίχους του Ύμνου: «Χάριν δούναι θελήσας οφλημάτων αρχαίων ο πάντων χρεωλύτης ανθρώπων επεδήμησε δι’ Εαυτού (δηλ. ήλθε ο Ίδιος) προς τους αποδήμους της αυτού χάριτος και σχίσας το χειρόγραφον ακούει παρά πάντων, Αλληλούϊα (δηλ. αινείτε τον Θεό»). Και ο στίχος προτροπή προς όλους μας: «Ξένον τόκον ιδόντες ξενωθώμεν του κόσμου τον νουν εις ουρανόν μεταθέντες». Τα νοερά αυτά άνθη του Ακαθίστου Ύμνου δεν μαραίνονται ποτέ. Παραμένουν πάντα στο «ανθοκήπιο» αυτού χαρίζοντας σε εκείνους που αισθάνονται την ανάγκη να τα «οσφρισθούν» την «δροσιά» και το «αρωμά» τους.
