Τον Μάρτιο 1821, ξεσπά η επανάσταση στην Πελοπόννησο. Η φλόγα της, κατά το πέρασμα του καιρού, μεταδίδεται σε Στερεά Ελλάδα, Αιγαίο, Θεσσαλία, Μακεδονία και αλλού. Από τον Σεπτέμβριο του 1820 υπάρχει ένα κλίμα ενθουσιασμού στη Θεσσαλονίκη για την επερχόμενη επανάσταση.
Ο ιεροδικαστής (μουλάς) της Θεσσαλονίκης Χαϊρουλάχ καταγράφει στο Οδοιπορικό του (δηλαδή στο Ημερολόγιο δράσης και γεγονότων). Γράφει, λοιπόν, στον σουλτάνο Μαχμούτ τον Β΄ «έχουν ένα, δυο σχολειά και μερικές εκκλησίες που η πιο μεγάλη είναι αυτή που ονομάζουν Μηνά εφέντη και που μέσα στα κελιά της μαζεύονται όλοι οι πρόκριτοι και συζητούν για το Πατριαρχείο, για το Φανάρι και για το Μοριά. Τη μέρα που έφθασα και πήγα στο κονάκι, είχαν φέρει εκεί μπροστά στον Γιουσούφ μπέη έναν μεσήλικα άπιστο, Μεστανέ εφέντη, γιατί, λέγει, μάθαινε στα παιδιά τους ένα τραγούδι, γραμμένο από έναν άπιστο της Θεσσαλίας (πρόκειται για τον Ρήγα Φεραίο) που η μεγαλειότης σου, με προγενέστερο προσκυνητό φιρμάνι Σου, είχε καταδικάσει».
Την περίοδο εκείνη αναπληρωτής διοικητής της πόλης ήταν ο προαναφερόμενος Γιουσούφ μπέης, ο οποίος ασκούσε τρομοκρατία στους Έλληνες κατοίκους. Έτυχε όμως και η μητρόπολη Θεσσαλονίκης να έχει εκείνη την περίοδο τοποτηρητή τον επίσκοπο Κίτρους Μελέτιο τον Α΄ Κυριακό, που προσπαθούσε να ποιμάνει με σύνεση το χριστιανικό πλήρωμα της πόλης και να το ενθαρρύνει να μη φοβάται τον Γιουσούφ. Ο Μελέτιος βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη από το 1819, αφού ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωσήφ απουσίαζε στην Κωνσταντινούπολη ως μέλος της Πατριαρχικής Ιεράς Συνόδου. Ο Μελέτιος ως πρωτόθρονος επίσκοπος της Μητροπολιτικής Επαρχιακής Συνόδου Θεσσαλονίκης ανέλαβε τα καθήκοντα του τοποτηρητή του θρόνου Θεσσαλονίκης κατά κανονικό και έννομο έθος.
Για τον ιερομάρτυρα πολύ λίγα είναι γνωστά. Καταγόταν από το νησί της Άνδρου ή κατ άλλους από τον Κολινδρό Πιερίας και από το 1812 είχε χειροτονηθεί επίσκοπος Κίτρους. Υπήρξε αφιλοχρήματος, ως πραγματικός Ορθόδοξος, αποφεύγοντας να αποκτήσει περιουσία κατά τη διάρκεια της αρχιερατείας του. Σύμφωνα με την καταγραφή που απέστειλε στον σουλτάνο, μετά τον μαρτυρικό του θάνατο, ο Σαλήχ Δουτφή εφέντης, το σύνολό της αποτιμάται μόλις σε 1.102 γρόσια περίπου.
Ο Γιουσούφ μπέης δεν θα άφηνε ανενόχλητο τον τοποτηρητή επίσκοπο. Ο Γιουσούφ ήταν άνδρας βάναυσος, τυρρανικός , που εχθρεύονταν πάνω από όλα τους χριστιανούς. Τους ισχυρισμούς αυτούς επιβεβαιώνει και ο ίδιος ο Χαϊρουλάχ, όταν συναντήθηκε μαζί του στο διοικητήριο. Στη συνάντηση αυτή ο Τούρκος διοικητής έδειξε να γνωρίζει καλά τις επαναστατικές κινήσεις των Ελλήνων και προσδιόρισε και τη στάση που θα κρατούσε λέγοντας: «Πρέπει αλύπητα να τους κτυπούμε, όπου τους βρίσκουμε». Ο Χαϊρουλάχ δεν συμφώνησε και του αντιπρότεινε: «Θα ήταν προτιμότερο αντί να τους κτυπάμε, να τους φερόμαστε καλύτερα σαν φίλοι, ώστε να ΄ναι ευχαριστημένοι και να μην έχουν παράπονα». Ο Γιουσούφ διακόπτει τη συζήτηση και φεύγει. Ο Χαϊρουλάχ θεώρησε καλύτερο τρόπο προσέγγισης να επισκεφθεί τον Μελέτιο. Η συνάντηση έγινε στο επισκοπείο. Ο Χαϊρουλάχ προειδοποίησε τον Μελέτιο για τις προθέσεις του Γιουσούφ μπέη και τον συμβούλεψε να νουθετήσει τους Έλληνες να είναι πιστοί στους νόμους και στις εντολές του Γιουσούφ. Τον ενημέρωσε για τις διάφορες επαναστατικές κινήσεις των Ελλήνων μέσα στην πόλη σε συνδυασμό με τις κινήσεις στην Πελοπόννησο και στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες. Ο Μελέτιος έδειξε προσποιητή άγνοια και διαβεβαίωσε τον ιεροδικαστή για την πίστη του και αφοσίωσή του στον σουλτάνο. Η συνάντηση έγινε γνωστή στον Γιουσούφ μπέη, καθώς και οι λεπτομέρειες αυτής. Τον Φεβρουάριο του 1821 ο Χαϊρουλάχ συλλαμβάνεται και φυλακίζεται από τον Γιουσούφ χωρίς να το γνωρίζει ο σουλτάνος.
Η έναρξη της επανάστασης βρίσκει τον Χαϊρουλάχ στη φυλακή και τον Μελέτιο να κινείται δραστήρια. Ο Γιουσούφ έχει πληροφορίες για επικείμενη επανάσταση και στη Θεσσαλονίκη. Αρχίζει τις συλλήψεις και ζητά από την ελληνική κοινότητα και από το Άγιον Όρος να του στείλουν ομήρους. 400 συνολικά όμηροι φυλακίζονται, εκ των οποίων οι 100 είναι μοναχοί. Οι συνθήκες φυλάκισης άθλιες. Γράφει ο Χαϊρουλάχ «όλοι αυτοί, όπως είναι φυσικό, κακοποιούνται στα χέρια του Γιουσούφ, τους μαστιγώνει, τους βρίζει, τους εξευτελίζει και τους θανατώνει ακόμα». Ο σουλτάνος αποφυλακίζει τον Χαϊρουλάχ αλλά ο Γιοσούφ τον κρατάει στη Θεσσαλονίκη και δεν τον αφήνει να φύγει. Έτσι γίνεται ο αυτόπτης μάρτυρας του μαρτυρίου του Μελετίου.
Ο Μελέτιος συνεχίζει να εκτελεί κανονικά τα καθήκοντά του ακόμη και όταν αντιλαμβάνεται ότι η κατάσταση βαίνει κακώς. Πληροφορείται ότι ο μητροπολίτης Ιωσήφ μαζί με τους άλλους έξι συνοδικούς αρχιερείς βρίσκονται φυλακισμένοι από τις 10 Μαρτίου 1821 και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ έχει απαγχονιστεί στις 10 Απριλίου του ιδίου έτους. Έβλεπε και από την άλλη πλευρά την αυξανόμενη επιθετικότητα του Γιουσούφ μπέη, αλλά δεν σκέφτηκε ούτε μια στιγμή να εγκαταλείψει τη Θεσσαλονίκη και το ποίμνιο που του είχε η εκκλησία, εμπιστευτεί, ειδικά αυτές τις δύσκολες στιγμές.
Η κατάσταση στη Θεσσαλονίκη έγινε δραματική τον Μάϊο του 1821. Την περιγράφει με τα μελανότερα χρώματα ο Χαϊρουλάχ: «Η Θεσσαλονίκη, η ωραία τούτη πόλη, που στολίζει σαν σμαράγδι το τιμημένο στέμμα Σου» γράφει προς τον Σουλτάνο, «μεταβλήθηκε σε ένα απέραντο σφαγείο. Ο μουτεσελήμ Γιουσούφ μπέης, διέταξε τους χαφιέδες του να γυρνούν στους δρόμους της πόλης και να σκοτώνουν αλύπητα κάθε άπιστο που θα συναντούσαν. Οι μισοί από τους ομήρους σφάκτηκαν μπροστά στον Γιουσούφ. Από την εκδικητική μανία του Γιουσούφ δεν γλίτωσε ούτε ο Μελέτιος, ο οποίος θεωρήθηκε ότι έχει ενεργή συμμετοχή στο επαναστατικό κίνημα και για αυτό συνελήφθη άμεσα μαζί με τον εφημέριο του αγίου Μηνά, τον παπα-Γιάννη. Το μαρτύριο του επισκόπου και του παπα-Γιάννη είναι φρικτό». Και σαν να μην έφθαναν όλα αυτά, την πρώτη μέρα του φεγγαριού του Μαΐου (18-19) ο Γιουσούφ μπέης διέταξε να του φέρουν τον Μακάρ εφέντη (δηλ. τον Μελέτιο) και τους άλλους «αγιάνιδες» (πρόκριτους) των ρωμιών. «Τους φέραν δεμένους και τότε ράγισε η καρδιά μου, βλέποντας τον Μακάρ εφέντη, με τα άσπρα του γένια και τα μακριά μαλλιά του ακατάστατα, να παραδίδεται στα χέρια των «μπασή μποζούκ» και να κομματιάζεται στη μεγάλη πλατεία του Κοπανού (αγορά Βλάλη). Ενός άλλου γέροντα σεβάσμιου, του παπα-Γιάννη, της εκκλησίας του Μηνά εφέντη, του κόψαν τα πόδια και τα χέρια. Κι έπειτα, κρατώντας τα κομμένα χέρια του, με τα δάκτυλα του βγάλαν τα μάτια του».
Ο ιερομάρτυρας επίσκοπος Κίτρους Μελέτιος, όπως και ο παπα-Γιάννης, πλήρωσαν με τη ζωή τους την αγάπη για το ποίμνιό τους, την Εκκλησία και την πατρίδα. Ένας ακόμη αρχιερέας, μαζί με τον εφημέριο του ναού του Αγίου Μηνά, πότισε με το αίμα του το δένδρο της ελευθερίας και συνέβαλε με τη θυσία του στην τελική απελευθέρωση του τόπου. Οι Τούρκοι δεν συγχώρεσαν ποτέ την ανάμειξή του στη επανάσταση του ’21.
Ο Μάρτυρας επίσκοπος, συγκαταλέγεται στη χορεία των Νεοϊερομαρτύρων. Μια χορεία που συγκέντρωσε πάνω της, σε όλη τη μακρόχρονη περίοδο της Τουρκοκρατίας, το μίσος, τη θρησκευτική υστερία και τον φανατισμό των Οθωμανών περισσότερο από κάθε άλλον, γνωρίζοντας την εκδικητική τους μανία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης ότι σε πολλές περιπτώσεις είχαν τη δυνατότητα αρκετοί από αυτούς τους αγίους αρχιερείς – και ο Μελέτιος ανάμεσά τους – να γλυτώσουν και να αποφύγουν το μαρτύριο. Αντί αυτού όμως, προτίμησαν το μαρτύριο και τον θάνατο. Η θυσία τους δεν πήγε χαμένη, αφού έγινε ισχυρό μέσο χαλύβδωσης και στερέωσης του φρονήματος των Ελλήνων για ελευθερία. Το αίμα τους πότισε και θέριεψε το δένδρο της Ελευθερίας και της Ορθοδοξίας.
Η μνήμη του Αγίου Μελετίου, επισκόπου Κίτρους, τιμάται την 18η Μαΐου και η πόλις της Κατερίνης θα κτίσει περικαλλή Ναό στο όνομά Του.
Απολυτίκιον Ήχος γ΄ Θείας Πίστεως.
Χαίρει έχουσα, η Πιερία,
Ιερόαθλον λαμπρόν ποιμένα,
Τον επίσκοπον Κίτρους Μελέτιον,
Υπέρ Χριστού γάρ το αίμα εξέχεε
Θεσσαλονίκης φοινίξας το έδαφος
διό άπαντες, τιμώμεν αυτόν εν άσμασι,
Αυτού εξιστορούνες τα θαυμάσια.
Κοντάκιον Ήχος πλάγιος του δ΄ Τη υπερμάχω
Της Πιερίας ποιμενάρχην ιερόαθλον
Της Εκκλησίας στεφανίτην τον περίδοξον
εγκωμίοις καταστέξωμεν εγκαρδίως, εν
εσχάτοις γαρ τοις έτεσιν ενήθλησεν,
υποστάς αυτού της κάρας την απότμησιν
Διό κράζομεν, χαίρεις Κίτρους Μελέτιε.
Μεγαλυνάριον
Κίτρους ποιμενάρχην περιφανή
Και της Πιερίας, σεμνολόγημα ιερόν,
Μάρτυρα Κυρἰου, και άμα αρχιθύτην,
Μελέτιον τον Νέον ανευφημήσωμεν
Ποίημα Μητροπολίτου Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας ΙΩΗΛ
Πηγές και βοηθήματα
Παπάζογλου Αβραάμ, Η Θεσσαλονίκη κατά τον Μάιο του 1821.Μακεδονικά 1, Χρονολογία 1940, Σελίδες 417-428.
Αγγελόπουλου Αν. Αθανασίου, Ο Εθνομάρτυρας Επίσκοπος Κίτρους Μελέτιος, ιστότοπος του Ιδρύματος Εθνικού και Θρησκευτικού Προβληματισμού.
Σωτηριάδη Ιγνατίου (Αρχιμ.), Πανόραμα Ιστορίας της Ιεράς Μητροπόλεως Κίτρους, τόμος Α΄, Έκδοση Βαρναβείου Βιβλιοθήκης Ιεράς Μητροπόλεως Κίτρους και Κατερίνης 1999.
Εγκόλπιο ημερολόγιο Ιεράς Μητροπόλεως Κίτρους, Κατερίνης και Πλαταμώνος έτους 2017.
Στεργιούλη Χαράλαμπου Νεομάρτυρες από τη σκλαβιά στον Ουρανό, έκδοση Αρχονταρίκι, 2021