Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η ησυχαστική παράδοση

Η ησυχία δεν συνεπάγεται με την αδράνεια ή την απραξία. Αντιθέτως σημαίνει εγρήγορση και προετοιμασία για αυθεντική δημιουργική δράση. Πρότυπο αποτελεί η ενανθρώπηση του Θεού η οποία ανακαίνισε ολόκληρο τον κόσμο και αποτελεί μυστήριο “χρόνοις αιωνίοις σεσιγημένον”.(Ρωμ. 16,25) Ο Χριστός είναι Λόγος “από σιγής προελθών” (Ιγνατίου Αντιοχείας, Προς Μαγνησιείς 8), έτσι με αυτό τον τρόπο η χριστιανική αλήθεια και ζωή καλλιεργείται στην ησυχία. “Σχολάσατε και γνώτε ότι εγώ ειμί ο Θεός” (Ψαλ. 45,11). Χάρη στη νοερά προσευχή παύει να υφίσταται ο μετεωρισμός του νου και αποκαθίσταται η ενότητα των ψυχικών δυνάμεων του ανθρώπου, ενώ επιτυγχάνεται η “κατά Θεόν σχολή”. Συνεπώς ο άνθρωπος δύναται πλέον να προσφέρει ολόκληρο τον εαυτό του στον Θεό, σύμφωνα με την πρώτη και μεγάλη εντολή. ¹

Η ησυχία με τον χαρακτήρα της “σπουδής και νήψις των ένδον” (Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως, PG 150, 555C) προετοιμάζει τη δημιουργική έκρηξη της πίστεως. Άλλωστε αυτή δίνει τη πνοή στη χριστιανική θεολογία και ζωή. Αυτός είναι και ο λόγος που η ησυχία ανέκαθεν ήταν η μήτρα της Ορθοδοξίας. Ακριβώς αυτή έζησε , υπερασπίστηκε σθεναρά και αποτύπωσε ο Παλαμάς στα συγγράμματά του.

Η απήχηση της διδασκαλίας του σε ολόκληρο τον ορθόδοξο κόσμο

Η διδασκαλία και συνεπώς το πρόσωπο του Γρηγορίου έγιναν ευρέως γνωστά σε ολόκληρη την ορθόδοξη κοινότητα ανά τον κόσμο, με αποτέλεσμα να επέλθει η αποφασιστική ενίσχυση της εκκλησιαστικής και κοινωνικής ζωής.² Χαρακτηριστικό είναι ότι τεράστιος όγκος των έργων του μεταφράστηκε στα σερβοσλαβονικά, από τα χρόνια που ο ίδιος βρισκόταν ακόμη εν ζωή, γεγονός που αποδεικνύει το αντίκτυπο που γνώρισε η διδασκαλία του στη Σερβία. Παρά τον έντονο πόλεμο που δέχτηκε προσωπικότητά του, από τη λατινική προπαγάνδα κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, όχι μόνο περιόρισε την εμβέλεια της ακτινοβολίας του, αλλά ενίσχυσε περισσότερο την ευσέβεια των πιστών προς τον Γρηγόριο.³ Επίσης, παρατηρούνται σπουδαίες εκδοτικές ενέργειες από τους πατριάρχες Ιεροσολύμων Δοσίθεο και Κύριλλο, καθώς και το τεράστιο έργο του αγίου Νικοδήμου Αγιορείτη που αφορά την έκδοση όλων των συγγραμμάτων του αγίου Γρηγορίου Παλαμά. Έτσι αποδεικνύεται ότι το έργο του αγίου προκαλούσε έντονο ενδιαφέρον, παρά τη πρόσκαιρη μικρή κάμψη του ενδιαφέροντος που παρατηρήθηκε στο επίπεδο της θεολογίας.

Η ανανέωση του ενδιαφέροντος για την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου εμφανίσθηκε και πάλι με τις μελέτες του Θεμιστοκλέους Χατζησταύρου, μετέπειτα αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου Β, του Κωνσταντίνου Δυοβουνιώτη, του Ρώσου επισκόπου Αλεξίου και του Γρηγορίου Παπαμιχαήλ. Χρόνια αργότερα εμφανίστηκαν μελέτες και εκδόσεις ανέκδοτων έργων του, όχι μόνο σε ολόκληρο τον ορθόδοξο κόσμο και τη Θεσσαλονίκη, αλλά και το Παρίσι.⁴

Η ησυχαστική θεολογία σήμερα, αποτελεί το επίκεντρο των θεολογικών διεργασιών στην Ορθοδοξία. Ο Γέροντας Σωφρόνιος Σαχάρωφ, μια σύγχρονη πατερική μορφή του εικοστού αιώνα, περιγράφει στη διδασκαλία του ότι χωρίς τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά δεν θα μπορούσαμε να ανταποκριθούμε στην εποχή μας. Η θεολογία του αγίου Γρηγορίου υποδεικνύει τη βάση για την ανάπτυξη της ορθόδοξης αυτοσυνειδησίας και την μαρτυρία της ορθοδοξίας στην εποχή μας. Η ανανέωση που επικρατεί στον χώρο της ορθόδοξης θεολογίας στις σλαβικές χώρες και στον ελληνισμό, προέρχεται ξεκάθαρα από την αξιοποίηση της θεολογικής διδασκαλίας του αγίου Γρηγορίου Παλαμά. Στον σλαβικό χώρο την αντιπροσωπεύουν οι άγιοι Σεραφείμ Σαρώφ και Ιωάννης Κροστάνδης. Επίσης μεγάλοι θεολόγοι Πατέρες όπως Ιουστίνος Πόποβιτς, ο οποίος αντιπροσωπεύει τη σερβική σχολή και ο από την αντίστοιχη ρουμάνικη Δημήτριος Στανιλοάε, έγιναν η αιτία να χαρακτηριστεί αυτή η ανακαινισμένη θεολογία ως “νεοπαλμική”. Η ίδια θεολογία επηρέασε σε μέγιστο βαθμό και τη θεολογική ανακαίνιση του ελληνικού χώρου.⁵

Η στάση της ρωμαιοκαθολικής Θεολογίας και οι παρερμηνείες της διδασκαλίας του

Η ρωμαιοκαθολική θεολογία απέναντι στη διδασκαλία του Γρηγορίου Παλαμά ήταν ανέκαθεν αρνητική και πολεμική. Ένας από τους βασικούς εκπροσώπους της ήταν ο Martin Jugie, όπου έδρασε στις αρχές του αιώνα μας. Ο ίδιος αποκαλούσε τον παλαμισμό ως δόγμα της ελληνορωσικής εκκλησίας το οποίο έχει πεθάνει. Αργότερα οι νεοσχολαστικοί θεολόγοι μέσα από το περιοδικό Istina φρόντισαν να ακολουθήσουν περισσότερο μετριοπαθή στάση. Αυτοί ισχυρίστηκαν η διδασκαλία του Γρηγορίου Παλαμά ήταν η εσφαλμένη ερμηνεία της Πατερικής θεολογίας, ιδιαιτέρως των Καππαδόκων θεολόγων και του Μαξίμου του Ομολογητή. Οι συγκεκριμένοι θεολόγοι προσεγγίζουν τη διδασκαλία του Παλαμά αποκλείοντας τον οντολογικό χαρακτήρα της θεώσεως του ανθρώπου. Ουσιαστικά ερμηνεύουν τη διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου με τις κατηγορίες της σχολαστικής και νεοσχολαστικής θεολογίας. Συνεπώς φυσικό είναι να παρερμηνεύεται ο άγιος, κατά αυτόν τον τρόπο. Η ίδια παρερμηνεία συνέβη και με τους προγενέστερους Πατέρες, που ακολουθεί ο Παλαμάς.⁶

Σημαντικές παρερμηνείες έχει υποστεί η θεολογία του Γρηγορίου Παλαμά και από την πλευρά της προτεσταντικής θεολογίας. Η διδασκαλία του Γρηγορίου ανασκευάστηκε από ρωμαιοκαθολικούς και προτεστάντες θεολόγους και όχι μόνο από ορθοδόξους.⁷ Γεγονός είναι ότι αρκετές παρερμηνευτικές διδασκαλίες που άγγιζαν τα όρια της πλάνης παλαιότερων ρωμαιοκαθολικών θεολόγων ανατράπηκαν μέσα από την ίδια τη ρωμαιοκαθολική θεολογία. Έτσι προκύπτουν σοβαρές μελέτες και έρευνες από ρωμαιοκαθολικούς θεολόγους που επιδίδουν μια σημαντικά ουσιαστική πρόοδο στην ερμηνεία της διδασκαλίας του Παλαμά. Αυτή η πρόοδο αποτελεί ένα σημαντικό φαινόμενο γιατί πρόκειται για το μυστήριο της κοινωνίας Θεού και ανθρώπου, που βρίσκεται στην καρδιά του χριστιανικού μηνύματος και όχι για μια οποιαδήποτε θεολογική διαφορά.⁸