Είναι ένας εξαιρετικός ηθογράφος, που από νωρίς δήλωσε απερίφραστα: «Το επ᾿ εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω πάντοτε, ιδίως δε κατά τας πανεκλάμπρους ταύτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ᾿ έρωτος την φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη».
Χαρακτηρίστηκε εύστοχα ως ο «άγιος των νεοελληνικών γραμμάτων» μας. Ο έξοχος διηγηματογράφος μας συχνά θεολογεί και κηρύττει αλήθειες της πίστεώς μας μ᾿ έναν ωραίο τρόπο. Στις σελίδες των έργων του κυκλοφορεί ένα πλήθος ανθρώπων που έκαναν κακή χρήση της ελευθερίας τους, αμάρτησαν με τον έναν η με τον άλλο τρόπο. Τους συμπαθούμε γιατί τους βρίσκουμε πονεμένους και γιατί στα πρόσωπά τους συναντούμε τους εαυτούς μας. Περιδιαβαίνουν υψηλόφρονες άθεοι, ταραγμένοι μηδενιστές, δυστυχείς αυτόχειρες, βλάσφημοι, ιερόσυλοι, τοκογλύφοι, μέθυσοι, λαίμαργοι, πλουτοκράτες, παιδοκτόνοι, άρπαγες, άδικοι, υποκριτές, φθονεροί, ζηλότυποι, υλιστές και σκανδαλοποιοί. Τους αγαπάμε τους αμαρτωλούς ήρωές του, γιατί συνήθως είναι μετανοημένοι. Ο Χριστός ήλθε στον κόσμο για τους ασθενείς, τους αμαρτωλούς, τους πονεμένους.
Ο Παπαδιαμάντης κρίνει τους λαθεμένους εκφραστές της Εκκλησίας για τον σκανδαλισμό που προκαλούν, αλλά καταλήγει: «Εγώ είμαι τέκνον γνήσιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, εκπροσωπουμένης υπό των επισκόπων της». Ο Παπαδιαμάντης βρίσκει ότι η πατρίδα μας κινδυνεύει από την εισβολή του δυτικού τρόπου ζωής, με την αλλοίωση των ηθών, την υποτονικότητα της ευσέβειας του λαού και τη νόθευση της γλώσσας μας.
Γι᾿ αυτό φωνάζει: «Κηρύττεται πλέον φανερά η αγραμματοσύνη και το ανωφελές του ορθώς γράφειν η ομιλείν».
Γι᾿ αυτό γράφει ωραιότατα χριστουγεννιάτικα διηγήματα.
Στον Παπαδιαμάντη οφείλουμε πολλά οι Νεοέλληνες. Διέσωσε τη λαική ευσέβεια στ᾿ αριστοτεχνικά του διηγήματα. Συνετέλεσε στην ορθή ανακαίνιση του κόσμου. Μπορεί να χαίρεται για την προσφορά του, αλλά και να λυπάται για τη μη εκμετάλλευσή του. Σαν τον Χριστό που ήλθε, και τα Χριστούγεννα εορτάζονται ξανά και ξανά δίχως Χριστό. Ο παπα-Φραγκούλης με κίνδυνο της ζωής του πήγε να λειτουργήσει στον Χριστό στο Κάστρο τα Χριστούγεννα για λίγες ψυχές. Ο εξαίσιος Παπαδιαμάντης περιγράφει:
«Έλαμψε τότε ο ναός όλος, και ήστραψεν επάνω εις τον θόλον ο Παντοκράτωρ με την μεγάλην κ᾿ επιβλητικήν μορφήν, και ηκτινοβόλησε το επίχρυσον και λεπτουργημένον με μυρίας γλυφάς τέμπλον, με τας περικαλλείς της αρίστης βυζαντινής τέχνης εικόνας του, με την μεγάλην εικόνα της Γεννήσεως, όπου «Παρθένος καθέζεται τα Χερουβείμ μιμουμένη», όπου θεσπεσίως μαρμαίρουσιν αι μορφαί του θείου βρέφους και της αμώμου Λεχούς, όπου ζωνταναί παρίστανται αι όψεις των αγγέλων, των μάγων και των ποιμένων και βαλσαμώνει η σμύρνα, και όπου, ως εάν η γραφική ελάλει, φαντάζεται τις επί μίαν στιγμήν ότι ακούει το, Δόξα εν υψίστοις Θεώ!».
Ο Παπαδιαμάντης είναι ένας γνήσιος και ατόφιος άνθρωπος, πιστός χριστιανός, αληθινός Έλληνας, εξαιρετικός λογοτέχνης, χριστουγεννιάτικος διηγηματογράφος, νατουραλιστής ηθογράφος, εκλεκτός πεζογράφος, που παρότι πέρασαν εκατό έτη από τη θανή του παραμένει αγαπητός, ζωντανός, γιατί μιλά στη διψασμένη καρδιά μας για ήθος, τιμιότητα, ειλικρίνεια, πίστη και απλότητα. Τα Χριστούγεννα του Παπαδιαμάντη είναι ορθόδοξα, είναι ελληνικά, είναι αληθινά.
Τα Χριστούγεννα σήμερα είναι αργία, γαλοπούλα, εκδρομή, «Χρόνια πολλά» και «του χρόνου». Αχ, κυρ-Αλέξανδρε, αναπαύσου εν ειρήνη εν Σκιάθω, εν Ιησού Χριστώ Γεννηθέντι, Σαρκωθέντι εκ Παρθένου Μαρίας διά την του κόσμου ζωήν και σωτηρίαν …
Μωυσής Μοναχός Αγιορείτης
Πηγή: Εφημ. Μακεδονία, 20 Δεκεμβρίου 2009