Ένα από τα πλέον βασανιστικά ερωτήματα που συχνά αντιμετωπίζουν οι ασχολούμενοι με τις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές επιστήμες, είναι εκείνο που έχει να κάνει με την χρησιμότητα των επιστημονικών ενασχολήσεων και προόδων τους.
Ερώτημα που δεν υποφώσκει μόνο σε πολλές και διαφορετικές κριτικές στάσεις και απόψεις, ενώπιον των οποίων κατά καιρούς τίθενται, αλλά κάποτε διατυπώνεται ευθέως και από τους φοιτητές μας, και χρήζει όχι μόνο άμεσης, αλλά και πειστικής απάντησης. Και βέβαια, οι προσεγγίσεις στην διερεύνηση και στην απάντηση του ερωτήματος είναι πολλές και διαφορετικές, καθώς εξαρτώνται άμεσα από την οπτική γωνία εκείνου που καλείται να το απαντήσει.
Σε κάθε όμως περίπτωση, πρόκειται για ερώτημα κρίσιμο και καθοριστικό, καθώς εν τέλει συνδέεται άμεσα με την θέση που ο λαϊκός πολιτισμός και, κυρίως, η επιστημονική μελέτη του, έχουν στη σύγχρονη κοινωνία, αλλά και με την ίδια την ύπαρξή τους στο μέλλον, αφού η χρησιμότητα αποτελεί βασικό κριτήριο της πολιτικής ορθότητας, όπως αυτή εφαρμόζεται σήμερα και στον ακαδημαϊκό χώρο, προσδιορίζοντας συχνά επιλογές και σχεδιασμούς. Στην απάντηση αυτού του ερωτήματος θα επιχειρήσουμε στη συνέχεια να συνεισφέρουμε ορισμένες σκέψεις, και μάλιστα από την σκοπιά της παιδευτικής αξίας του λαϊκού πολιτισμού, αλλά και της αντίστοιχης χρησιμότητας της επιστήμης της Λαογραφίας.
Πρέπει εξαρχής να διαχωρίσουμε και να διακρίνουμε τις πολλαπλές χρησιμότητες που συναντούμε τόσο στα αντικείμενα όσο και στους επιμέρους επιστημονικούς κλάδους. Κι αυτό επειδή μία από τις βασικές αστοχίες των διαδικασιών αξιολόγησης και πιστοποίησης των εκπαιδευτικών και ερευνητικών δραστηριοτήτων του ακαδημαϊκού χώρου – που εξ ορισμού είναι φυσικά και απαραίτητες και εξαιρετικά χρήσιμες ως εργαλείο αναστοχασμού και ανασχεδιασμού ή εκσυγχρονισμού – είναι η εφαρμογή ενιαίων κριτηρίων σε διαφορετικά αντικείμενα, σε ξεχωριστούς κλάδους του επιστητού. Εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε ότι εφαρμόζεται εδώ απολύτως η γνωστή πλατωνική ρήση, σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει τίποτε πιο άδικο από το αντιμετωπίζεις με τον ίδιο τρόπο και να κρίνεις με το ίδιο μέτρο ανόμοιους ανθρώπους και διαφορετικές καταστάσεις.
Εν προκειμένω, η έννοια και η ουσία της χρησιμότητας δεν μπορεί να είναι οι ίδιες μεταξύ ανθρωπιστικών, κοινωνικών και θετικών επιστημών, όπως λ.χ. μεταξύ φιλολογικών κλάδων και επιστημών υγείας. Κάθε επιστήμη έχει τη δική της χρησιμότητα, εφαρμοσμένη ή θεωρητική, όπως την αναγνώρισαν εκείνοι που την ίδρυσαν αλλά και η κοινωνία – σε διάφορες φάσεις της νεωτερικότητας – που την δέχθηκε και την ανέπτυξε, αφού η επιστήμη είναι κατεξοχήν γέννημα των νεωτερικών κοινωνιών. Γι’ αυτό και κάθε επιστήμη, μαζί με το αντικείμενό της, πρέπει να αντιμετωπίζονται στα κοινωνικά, επιστημολογικά και ιδεολογικά πλαίσια της εποχής τους, και η χρησιμότητά τους να διακρίνεται σε εφαρμοσμένη ή θεωρητική, κοινωνική ή ανθρωπιστική, τεχνολογική ή ηθική κ.ο.κ. Κι αυτό βέβαια επειδή κατά κανόνα έχει διαπιστωθεί και υποστηριχθεί στο παρελθόν ότι ούτε η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να υπάρξει χωρίς την ανάπτυξη ηθικού κριτηρίου για την χρήση των τεχνολογικών εξελίξεων, αλλά ούτε και η θεωρητική γνώση μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο, χωρίς την συνύπαρξη τεχνολογικών εφαρμογών που θα βελτιώνουν ποικιλοτρόπως τη ζωή του.
Ποια είναι λοιπόν η κύρια χρησιμότητα, υπό τους όρους που συνοπτικά προαναφέρθηκαν της επιστήμης της Λαογραφίας και την μελέτης του λαϊκού πολιτισμού, που αποτελεί το αντικείμενό της; Κατ’ εμέ κριτή, είναι η παιδευτική και παραδειγματική λειτουργικότητά της, στη διαδικασία του σχηματισμού και της παγίωσης ταυτοτήτων. Καθώς ο άνθρωπος εκφράζεται ομαδικά – δηλαδή κοινωνικά – μέσα από τους όρους των ταυτοτήτων και των ετεροτήτων, από τις οποίες οι πρώτες τον συνδέουν και τον ταυτίζουν και οι δεύτερες τον διακρίνουν και τον διαχωρίζουν από τους συνανθρώπους του, ό,τι σχετίζεται με την μελέτη του σχηματισμού αλλά και του περιεχομένου των ταυτοτήτων αυτών έχει κρίσιμη και καθοριστική σημασία για την κοινωνία, την συνοχή και την φυσιογνωμία της, την λειτουργικότητα και τις βασικές διεργασίες που συντελούνται στο εσωτερικό της.
Το θέμα όμως αυτό θα μας απασχολήσει και σε επόμενο σχετικό άρθρο μας, καθώς δύσκολα ολοκληρώνεται ή, περισσότερο, εξαντλείται.