Μετά τη Θεία Λειτουργία για την εορτή της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Κυριακής, στον φερώνυμο Ι. Ναό της Κοινότητας Κοντοσκαλίου τον Ιούλιο του 2020 ο Οικουμενικός Πατριάρχης στη διάρκεια δεξίωσης απευθυνόμενος στην ομήγυρη τόνισε χαρακτηριστικά: «Αἱ ἑορταί Ἁγίων καί Μαρτύρων γυναικῶν εἶναι εὐκαιρία διά νά ἐνθυμηθῶμεν τήν μαρτυρίαν, τάς θυσίας καί τήν προσφοράν τῶν γυναικῶν εἰς τήν Ἐκκλησίαν…Ἀτυχῶς καί ἀστόχως ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία χαρακτηρίζεται ἔξωθεν ὡς ἀνδροκεντρική. Ὅμως, ἡ κεντρική θέσις τῆς Θεοτόκου εἰς τήν ζωήν της, ἡ πληθύς τῶν Ἁγίων γυναικῶν, ἡ προσφορά τῶν γυναικῶν εἰς τάς ἐνορίας, τό πολυδιάστατον διακονικόν ἔργον των, καί ὁ οὐσιαστικός ρόλος αὐτῶν εἰς τήν οἰκογένειαν, τήν «μικράν Ἐκκλησίαν», κατά τόν προκάτοχόν μας εἰς τόν Θρόνον τῆς Κωνσταντινουπολίτιδος Ἐκκλησίας, Ἰωάννην τόν Χρυσόστομον, τά ὁποῖα προκαλοῦν θαυμασμόν, ἀκυρώνουν αὐτάς τάς θεωρήσεις».[2]
Η επισήμανση αυτή του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι με μία λακωνική διατύπωση, για πρώτη φορά παίρνει ο ίδιος δημόσια θέση απέναντι στις συζητήσεις για τον ρόλο των γυναικών στη ζωή της Εκκλησίας, οι οποίες τις τελευταίες πέντε δεκαετίες υπήρξαν έντονες, κυρίως στους κόλπους του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών.[3] Εξ όσων γνωρίζουμε από την ανάγνωση πατριαρχικών αποδείξεων, ομιλιών ή προσφωνήσεων σε παρόμοιες περιστάσεις, ο Οικουμενικός έχει αποφύγει ειδική αναφορά ή υπαινιγμούς στα λεγόμενα «γυναικεία ζητήματα» (women’s issues) και τις φεμινιστικές διαφωνίες ως προς τα ισχύοντα στην Ορθόδοξη Εκκλησία.
Στο κείμενο που παραθέσαμε η φράση «η Ορθόδοξος Εκκλησία χαρακτηρίζεται έξωθεν ως ανδροκεντρική», παραπέμπει σε παρόμοιους συχνούς χαρακτηρισμούς συνομιλητών μας στον διαχριστιανικό διάλογο. Κύριος λόγος υπήρξε η χειροτονία των γυναικών και οι αυξημένοι ρόλοι που έλαβαν τις προηγούμενες δεκαετίες οι γυναίκες στις κοινότητες των ιστορικών ρευμάτων της Μεταρρύθμισης και στους πολυπληθείς παραποτάμους τους, σε σχέση με την απόρριψη της χειροτονίας εκ μέρους των Ορθοδόξων. Επιπλέον, η τότε αισθητή απουσία ορθοδόξων γυναικών στις επίσημες αντιπροσωπείες, μία σημειολογική ασυνέπεια ανάμεσα στην κοινή μετοχή ανδρών και γυναικών στη σωστική Χάρη και την ελλιπή αντανάκλασή της σε υπεύθυνους ρόλους των γυναικών, έδινε μια άμεση αφορμή για παρόμοια σχόλια.[4] Τότε, οι αποκλειστικώς εξ ανδρών αποτελούμενες ορθόδοξες αντιπροσωπείες συνήθιζαν να λέγουν ότι η θεολογική διδασκαλία της Εκκλησίας μας είναι η ίδια είτε εκφέρεται από το στόμα των ανδρών ή των γυναικών. Και η απάντηση των ετεροδόξων συνομιλητών και συνομιλητριών ήταν: μά, γιατί δεν έχετε μαζί σας τις ίδιες να μας το πουν!
Τα επιρρήματα «ἀτυχῶς καί ἀστόχως» λακωνικά περικλείουν τη στάση του Οικουμενικού που αναιρεί αυτές τις αιτιάσεις εκφράζοντας και τη γενική θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η αναίρεση του ανδροκεντρισμού τεκμηριώνεται στη συνέχεια από τα εξής επιχειρήματα: την κεντρική θέση της Θεοτόκου στη ζωή της Εκκλησίας, τη μετοχή άνευ διακρίσεως γένους (gender) στην εξαγιαστική χάρη του Αγίου Πνεύματος και την ανάδειξη αγίων ομοίως ανδρών και γυναικών, τη μαρτυρία της πίστεως των γυναικών δια του μαρτυρίου, την προσφορά τους στο έργο των ενοριών, την πολυποίκιλη διακονία τους στην Εκκλησία, με αποκορύφωμα τον ρόλο τους στη συνοχή της οικογένειας και την πνευματική καλλιέργεια των μελών της, τη «μικρά εκκλησία» κατά τον Ιερό Χρυσόστομο.
Οι θέσεις αυτές αντανακλούν συνοπτικά και τα κυριότερα πορίσματα του ιστορικού Διορθόδόξου Συνεδρίου που έγινε στη Ρόδο τον Νοέμβριο του 1988 με το επίμαχο τότε θέμα για τον ρόλο των γυναικών στην Εκκλησία και τη χειροτονία των γυναικών, με τη συμμετοχή εκπροσώπων από όλες τις κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες. Ο στόχος του ήταν να δοθεί μία επίσημη απάντηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, πολυαναμενόμενη από όλες τις εκκλησίες μέλη του ΠΣΕ.[5]
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος είχε επαρκή γνώση των θεολογικών αυτών συζητήσεων. Την εποχή εκείνη ήταν Μητροπολίτης Φιλαδελφείας και Αντιπρόεδρος (Vice Moderator) της Θεολογικής Eπιτροπής του ΠΣΕ «Πίστις και Τάξις» (Faith and Order). Με απόφαση του μακαριστού Πατριάρχου Δημητρίου και της Ιεράς Συνόδου ορίστηκε η σύγκληση του Συνεδρίου και η ευθύνη για την οργάνωση και τη διεξαγωγή του. Στις αρχές Ιανουαρίου του 1988 η Επιτροπή «Πίστις και Τάξις» συνήλθε στη Ρόδο για να συζητήσει τρέχοντα θέματά της και τότε ακριβώς ο Μητροπολίτης Φιλαδελφείας με τον τότε Αρχιμανδρίτη νυν Μητροπολίτη Σασίμων Γεννάδιο Λυμούρη,[6] Εκτελεστικό Γραμματέα της ιδίας Επιτροπής, ενεργώντας με τις ευλογίες του τότε Μητροπολίτου Μύρων και μετέπειτα Εφέσου κυρού Χρυσοστόμου Κωνσταντινίδη, Προέδρου της Οργανωτικής Επιτροπής, άρχισαν την οργανωτική συνεργασία με τους τοπικούς φορείς. Και όταν πραγματοποιήθηκε το συνέδριο τον επόμενο Νοέμβριο, έλαβε και ο ίδιος ενεργό μέρος, ως σύμβουλος (advisor).
Έχουμε πολλές φορές τονίσει τη σπουδαιότητα αυτής της δ ορθόδοξης συνάντησης για συγκεκριμένους λόγους. Πρωτίστως για την απόφαση των Ορθοδόξων να συζητήσουν ένα καίριο θέμα με υπευθυνότητα, χωρίς υπεκφυγές ή έτοιμες απαντήσεις, όπως είχε συμβεί προγενέστερα στο ΠΣΕ. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό υπήρξε η πρωτοφανής συμμετοχή σε ποσοστό 33% συνέδρων γυναικών. Παλαιότερα οι γυναίκες αναγνωρίζονταν μόνον ως διερμηνείς ή γραμματείς. Εξίσου σημαντική υπήρξε η αβίαστη κοινή ομολογία ανδρών και γυναικών ότι η χειροτονία των γυναικών, ένα ζήτημα εξωγενές ως προς τα ορθόδοξα εκκλησιαστικά πληρώματα, απορρίπτεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Στα πρακτικά της Ρόδου καταγράφηκε η ενθάρρυνση για την απρόσκοπτη αναβίωση των διακονισσών κατά την παράδοση και ένας εκτενής κατάλογος διακονημάτων-ρόλων που μπορούν να αναλάβουν οι γυναίκες στη ζωή της Εκκλησίας, προσαρμοσμένων στις ανάγκες και τα ερεθίσματα της σύγχρονης εποχής. Ως προς τη χειροτονία των γυναικών στη συνέχεια τη σκυτάλη ανέλαβε η θεολογική έρευνα, προκειμένου να ερευνήσει πληρέστερα το φλέγον εκείνη την εποχή θέμα, η οποία κατέληξε σε διαφορετικά συμπεράσματα. Κατά τη σοφία του μακαριστού επιφανούς καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Νίκου Ματσούκα, «η Θεολογία υπηρετεί την Εκκλησία. Ερευνά και δίνει απαντήσεις σε θέματα που προκύπτουν βασισμένη στη Γραφή και την πρόσληψή της από τους θεοφόρους Πατέρες. Η Εκκλησία, αν ποτέ τα χρειαστεί, τα χρησιμοποιεί. Μπορεί όμως και ποτέ».[7]
Ο κατάλογος με τους διαχρονικούς και τους σύγχρονους ρόλους των ορθοδόξων γυναικών εγκρίθηκε ομόφωνα από όλους τους συνέδρους εκπροσώπους των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών και εναπέμεινε στην καθεμιά η επιλογή για να τους εφαρμόσει, κατά τις ανάγκες ή τις αλλαγές του κοινωνικού περίγυρου, αποβάλλοντας παλαιότερες περί γυναικών νοοτροπίες. Βασικός στόχος υπήρξε η Ορθοπραξία με την άρση των διακρίσεων εις βάρος των γυναικών, που απηχούσαν τους παλαιότερους υποβαθμισμένους ρόλους τους στην κοινωνία και κατ’ αναλογίαν τη θέση τους στη ζωή της Εκκλησίας. Πρόκειται για την αντίληψη της γυναίκας που δεν έχει λόγο στις αποφάσεις π.χ της οικογένειας, αλλά μόνον τις εκτελεί ή τις επηρεάζει εμμέσως πείθοντας τον σύζυγο ότι είναι δικές του (θεωρία του λαιμού που κινεί την κεφαλή, η οποία εκλαμβάνει ως δική της τη φορά της κίνησής της). Με αυξημένη και ανανεωμένη τη συμμετοχή των γυναικών στο κατηχητικό, διδακτικό, επικοινωνιακό, φιλανθρωπικό έργο και στα κέντρα που λαμβάνονται οι αποφάσεις, μόνον ωφέλεια προκύπτει από την ποικιλία των χαρισμάτων της, ενώ η κοινωνία ανδρών και γυναικών σφραγίζει την προβολή της ορθόδοξης θεολογίας στην πράξη. Η ευλαβής γυναίκα δεν είναι μόνον εκείνη που περιγράφεται στις σελίδες των ηθογραφικών μυθιστορημάτων των γεωργικών κοινωνιών του 19ου αιώνα αλλά και εκείνη που δίνει σε μία δημόσια σύγχρονη και απαιτητική συζήτηση τη μαρτυρία της ἐν «ἡμῖν» ἐλπίδος, με κώδικα κατανοητό στους συνομιλητές της.
Πριν από 30 χρόνια και ήδη έξι μήνες ο από Φιλαδελφείας και Χαλκηδόνος Γέρων Μητροπολίτης Βαρθολομαίος εκλέχτηκε Οικουμενικός Πατριάρχης, εγκαινιάζοντας την πατριαρχία του με σειρά πρωτοβουλιών. Στα θέματα των γυναικών ακολούθησε τις αποφάσεις της Ρόδου: ένα ενδεικτικό και σημαντικό παράδειγμα είναι ότι τήρησε με πιστότητα τις ποσοστώσεις των γυναικών στις πατριαρχικές αντιπροσωπείες στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών (WCC) και το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Εκκλησιών (CEC), ενθάρρυνε την εκπροσώπηση του Πατριαρχείου και από γυναίκες σε διεθνή φόρα, εκθύμως επαίνεσε την ανάδειξη θεολόγων γυναικών στην Τριτοβάθμια Θεολογική Εκπαίδευση, ενθάρρυνε συνέδρια ορθοδόξων γυναικών.[8] Για την αναβίωση του θεσμού των διακονισσών, ένα θέμα για το οποίο υπήρξε πλήρης συμφωνία στη Ρόδο, η άποψη του υπήρξε σαφής: όποια τοπική Εκκλησία χρειάζεται διακόνισσες προχωρεί. Ο ίδιος, παρά τις έμμεσες ελαφρές πιέσεις διαφόρων ομάδων θεολόγων γυναικών με δημόσιες συζητήσεις και συναφή συνέδρια για την προώθηση της χειροτονίας διακονισσών,[9] εξ όσων γνωρίζουμε έχει συγκρατημένη στάση. Επικροτεί ενδεχόμενες πρωτοβουλίες για τις ιεραποστολικές εκκλησίες, ενώ μια παρόμοια ενέργεια σε μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου στις δυτικές κοινωνίες, ίσως θα γινόταν αφορμή σημειολογικής σύγχυσης και τριγμών της ενότητας των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Ενδεχομένως η χειροτονία των διακονισσών με την ανάλογη ακολουθία μέσα στη θεία λειτουργία να εκληφθεί ως χειροτονία εις ιεροσύνη δημιουργώντας ανεξέλεγκτη σύγχυση και διάδοση στα μαζικά μέσα επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης. Το θέμα παραμένει ανοικτό, κατά τις κοινές αποφάσεις της Ρόδου και όσα υποστηρίζονται σε σχετικά επιστημονικά συνέδρια.[10]
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος με πνεύμα αγάπης και ευγνωμοσύνης αναγνωρίζει την προσφορά των γυναικών στην Εκκλησία σε όλα τα επίπεδα, κατά τις ιδιαιτερότητες των τοπικών εκκλησιών και τις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας. Για το επίμαχο θέμα της χειροτονίας υπογραμμίζει ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία έδωσε οριστικά την απάντησή της στην Ρόδο, όπως και για την αναβίωση του θεσμού των διακονισσών. Γενικότερα οι απόψεις του για τον σημαντικό ρόλο των γυναικών στη σύγχρονη κοινωνία και τη διακονία της Εκκλησίας διατυπώθηκαν για πρώτη φορά δημόσια σε μία προσλαλιά στο Κοντοσκάλι της Πόλης τον Ιούλιο του 2020, την ημέρα που η Εκκλησία τιμούσε μια πλούσια όμορφη νεαρή γυναίκα, η οποία τον 3ο αι. στη Νικομήδεια υπέστη από τους ειδωλολάτρες φρικτά μαρτύρια δίνοντας την καλή μαρτυρία μιας απαρασάλευτης πίστης στον Ιησού Χριστό. Κατά το μάλλον η Εκκλησία τιμά με ευλάβεια και θαυμασμό τον θυσιαστικό ρόλο των γυναικών μαρτύρων και ομολογητριών για την εδραίωση της πίστεως σε καιρούς ειδεχθών διωγμών. Κατά το ήττον σε καιρούς σύγχυσης και αναζήτησης με τον ίδιο θαυμαστό και θυσιαστικό τρόπο οι γυναίκες συμβάλλουν στην ορθόδοξη μαρτυρία στον σύγχρονο κόσμο και ο ρόλος τους αυτός μέσα στη ζωή της Εκκλησίας είναι αναμφισβήτητος.
[1] Ανακοίνωση στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. με θέμα «Οἰκουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαῖος. 30 χρόνια διακονίας». 26-29 Μαΐου, Θεσσαλονίκη.
[2]https://fanarion.blogspot.com/2020/07/blog-post_47.html
[3] Βλέπε: Decade in Solidarity with Women Participants from across the ecumenical membership of the WCC gathered from 28 to 29 October for a Women and Men’s Pre-assembly program preceding the WCC 10th Assembly in Busan, Republic of Korea. The WCC has had a long tradition and commitment to gender justice and advocacy for a just community of women and men in church and society, a commitment which began at the first WCC assembly in 1948.The current year marks 60 years since the establishment of the WCC program on Women in Church and Society. This program provides an opportunity for women representing different Christian traditions, regions, and age groups an opportunity to share their visions so they may contribute to society, ecumenical movement, and the search for Christian unity. https://www.oikoumene.org/news/wccs-60-year-journey-for-gender-justice-continues
[4] Constance Parvey (ed.), The Community of Men and Women in the Church, The Sheffield Report, Sheffield 1981/ Geneva 1983
[5] Οικουμενικόν Πατριαρχείον, Η θέσις της γυναικός εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία και τα περί χειροτονίας των γυναικών», Διορθόδοξον θεολογικόν συνέδριον, Ρόδος, 30 Οκτωβίου-7 Νοεμβρίου 1988, Επιμέλεια εκδόσεως, Αρχι. Γενναδίου Λυμούρη, ΤΕΡΤΙΟΣ, Κατερίνη.
[6] Απεβίωσε στα τέλη Μαΐου 2022.
[7] Βλέπε σχετικά Δήμητρας Κούκουρα, Η χειροτονία των γυναικών. Μία εξωγενής για τον ορθόδοξο κόσμο πρόκληση με ποικίλες ενδογενείς αντιδράσεις https://www.academia.edu/37819205
[8] Πβ Orthodox Women Speak, by editor Kyriaki Karidoyanes Fiyzerald, Holy Cross 1999.
[9] Βλέπε Ευαγγέλου Θεοδώρου, Η χειροτονία ή χειροθεσία των διακονισσών, υπό Ευαγγέλου Θεοδώρου, Καθηγητού του Κολλεγίου Αθηνών https://www.ecclesia.gr/greek/press/theologia/material/1955_1_5_theodorou3.pdf.
[10] Βλέπε σχετικά, Δήμητρας Α. Κούκουρα Προβληματισμοί για την αναβίωση των διακονισσών http://cemes-en.weebly.com/uploads/2/7/8/8/27884917/24._koukoura_full_text.pdf . Περισσότερα για το θέμα βλέπε: Διακόνισσες, χειροτονία των γυναικών και ορθόδοξη Θεολογία, Πρακτικά Διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, CEMES 2016.