Σχόλια στην Ακολουθία των Χαιρετισμών A΄
Του Δρος Αλέξανδρου Κωστάρα
Η Ακολουθία των Χαιρετισμών της Παναγίας δεν είναι τίποτε άλλο από την τμηματική επιτέλεση των 24 στροφών του Ακαθίστου Ύμνου, που αντιστοιχούν στα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου και είναι χωρισμένες σε τέσσερις Στάσεις, κάθε μια από τις οποίες περιλαμβάνει 6 στροφές.
Οι τέσσερις αυτές Στάσεις ψάλλονται στις πρώτες τέσσερις εβδομάδες της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, μία κάθε εβδομάδα, για να ακουσθεί εν συνεχεία την πέμπτη εβδομάδα αυτής ολόκληρος ο Ακάθιστος Ύμνος. Από τα ανωτέρω καθίσταται σαφές ότι Χαιρετισμοί της Παναγίας και Ακάθιστος Ύμνος δεν είναι δυο διαφορετικά πράγματα, αλλά ένα και το αυτό, που τη μια φορά μας παρουσιάζεται σε τέσσερις συνέχειες ως Ακολουθία των Χαιρετισμών και την άλλη ως όλον αποδίδοντας τον Ακάθιστο Ύμνο στην ενιαία του μορφή. Είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε σε παλιότερο άρθρο μας τόσο για την ιστορία και τον συντάκτη του Ακαθίστου Ύμνου, όσο και για την δομή και την γλώσσα του, καθώς και για το περιεχόμενό του με επισήμανση των εκκλησιαστικών γεγονότων, που καλύπτουν οι σχετικές Στάσεις του, οι οποίες είναι κατανεμημένες σε νοηματικές ενότητες προβάλλουσες τις διάφορες φάσεις του Σχεδίου της Θείας Οικονομίας.
Και επειδή η Αειπάρθενος Μαρία επελέγη από τον Θεό, για να διαδραματίσει τον σπουδαίο ρόλο που τής ανέθεσε η Θεία Χάρις στην υλοποίηση αυτού του Σχεδίου, χαιρετίζουμε στις σχετικές Ακολουθίες την Παναγία Μητέρα μας, που έγινε δωρεοδόχος αυτού του μοναδικού προνομίου, το οποίο την κατέστησε Δοχείο της Χάριτος του Υψίστου προς το ανθρώπινο γένος και κατ’ επέκταση στον καθένα από εμάς. Πριν περάσουμε, μέσα από τις κατ’ ιδίαν Στάσεις, στην περιήγηση αυτού του υπέροχου πνευματικού «λειμώνα» των Χαιρετισμών της Παναγίας, πρέπει να υπογραμμίσουμε εδώ με έμφαση ότι το κείμενό τους αποτελεί ένα μοναδικό λογοτεχνικό αριστούργημα, που αναδεικνύει το νόημα και την σημασία των Χαιρετισμών προς την Υπεραγία Θεοτόκο με μια ζηλευτή εκφραστική δεξιοτεχνία του υμνωδού, ο οποίος χρησιμοποιεί ως στολίδια των βαθυστόχαστων ύμνων του άλλες φορές την ομοιοκταληξία, άλλοτε την παρήχηση των λέξεων και πολύ συχνά σχήματα αντιθέσεων ή παρομοιώσεων, που έχουν σημείο αναφοράς την Ανύμφευτον Νύφην.
Πρώτος σταθμός της σχετικής περιήγησής μας στο θησαυροφυλάκιον των Χαιρετισμών είναι η Πρώτη Στάση και ειδικότερα η Α΄ στροφή αυτών που αναφέρεται στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ. «Άγγελο Πρωτοστάτη» τον αποκαλεί ο υμνωδός. Η στροφή αυτή, όπως και όλες σχεδόν οι άλλες, όπως θα δούμε στη συνέχεια, χαρακτηρίζεται από την πληθώρα των αντιστίξεων ή παρηχήσεων, που χρησιμοποιεί ο Υμνωδός, για να εκφράσει τα νοήματα και τα συναισθήμα του, καθώς συλλαμβάνει νοερά την εικόνα του Αρχαγγέλου Γαβριήλ να προσέρχεται ως απεσταλμένος του Θεού («ουρανόθεν επέμφθη», μάς λέει ο σχετικός στίχος) στην Παρθενο Μαρία και να τής αναγέλλει ότι θα γεννήσει τον Υιόν και Λόγον Αυτού.
Τις σχετικές αντιστίξεις ή παρηχήσεις αποδίδουν οι λέξεις: «και συν της ασωμάτω φωνή σωματούμενόν σε θεωρών Κύριε», «δι’ ης η χαρά εκλάμψει – δι’ ης η αρά εκλείψει», «του πεσόντος Αδάμ η ανάκλησις – των δακρύων της Εύας η λύτρωσις», «ύψος δυσανάβατον ανθρωπίνοις λογισμοίς – βάθος δυσθεώρητον και Αγγέλων οφθαλμοίς», «αστήρ εμφαίνων τον Ήλιον – γαστήρ ενθέου σαρκώσεως», «δι’ ης νεουργείται η κτίσις – δι’ ης βρεφουργείται ο Κτίστης».
Με την ασώματη δηλ. φωνή του ο Αρχάγγελος, καθώς βλέπει τον Θεό Λόγο να σαρκώνεται στην Μήτρα της Παρθένου, γεμάτος έκπληξη απευθύνει, κατά την σύλληψη του υμνωδού, τον χαιρετισμό του προς την Υπεραγία Θεοτόκο: «Χαίρε εσύ, που θα γίνεις αιτία να λάμψει η χαρά στον κόμο και να εκλείψει πια από αυτόν η κατάρα». «Χαίρε εσύ που θα γίνεις η ανάκληση στον παράδεισο του πεσόντος στην παρακοή Αδάμ και η λύτρωση της Εύας μέσα από τα δάκρυά της, διότι η πτωτική της παράβαση απέναντι στον Θεό τής στέρησε την αθνασία και την εξώθησε στον κόσμο της φθοράς και του θανάτου». «Χαίρε, διότι το Μυστήριο της ενανθρωπίσεως δια Σου του Σωτήρος του Κόσμου είναι ύψος που δεν μπορεί να το φτάσει ο ανθρώπινος λογισμός. Χαίρε, διότι αυτό το Μυστήριο είναι βάθος, που δεν μπορούν να το κοιτάξουν στις εσχατιές του ούτε τα μάτια των Αγγέλων». «Χαίρε, διότι βαστάζεις μέσα σου Εκείνον που βαστάζει τα πάντα». «Χαίρε, διότι είσαι το αστέρι που μας φανερώνει τον Ήλιο και η μέσα στην οποία σαρκώνεται ο Θεός, διότι έτσι το θέλησε ο Ίδιος». «Χαίρε, διότι εξ αιτίας σου ανακαινίζεται η κτίση και ο Κτίστης γίνεται μέσα σου Βρέφος, για να την αναπλάσει».
Η Β΄ στροφή αυτής της Στάσης των Χαιρετισμών παρουσιάζει την Θεοτόκο να κάνει διάλογο με τον Αρχάγγελο Γαβριήλ κατά την ώρα του Ευαγγελισμού και γνωρίζουσα την αγνεία της να τού εκφράζει ευθαρσώς την απορία της ότι το παράδοξο άγγελμα της φωνής του δύσκολα μπορεί να γίνει παραδεκτό μέσα της, εφ’ όσον τής λέει ότι θα γεννήσει κατόπιν ασπόρου συλλήψεως. Στην ίδια συλλογιστική βάση, επί της οποίας προβληματίζεται η Θεοτόκος, κινείται και η Γ΄ στροφή της ίδιας Στάσης των Χαιρετισμών, στην οποία η Παρθένος Μαρία παρουσιάζεται να καταβάλλει την προσπάθεια να αντλήσει από κάπου την απαραίτητη γνώση, για να κάνει διάλογο με τον Γαβριήλ («λειτουργούντα» τον αποκαλεί ο υμνωδός) και να μάθει, πώς είναι δυνατόν μέσα από αγνά σπλάχνα, όπως ήσαν τα δικά της, να γεννηθεί ο Υιός που τής προαναγγέλλει ο «Πρωτοστάτης Άγγελος». Οι Χαιρετισμοί, που ακολουθούν στην στροφή αυτή ως απάντηση στην απορία της Θεοτόκου, χαρακηρίζονται και αυτοί από την ίδια αντίστιξη λέξεων ή φράσεων και από ανάλογες παρηχήσεις με εκείνες που είδαμε στην Α΄ στροφή των Χαιρετισμών. Τις αποδίδουν οι λέξεις ή φράσεις: «βουλής απορρήτου μύστις – σιγή δεομένων πίστις», «των θαυμάτων Χριστού το προΐμιον – των δογμάτων Αυτού το κεφάλαιον», «κλίμαξ επουράνιε, δι’ ης κατέβη ο Θεός – γέφυρα μετάγουσα τους εκ γης προς Ουρανόν», «των αγγέλων πολυθρύλητον θαύμα – των δαιμόνων πολυθρήνητον τραύμα». Βλέπουμε δηλ. σε αυτή την στροφή τον υμνωδό να προσφωνεί δια του Αρχαγγέλου την Υπεραγία Θεοτόκο και να της λέει: «Χαίρε, διότι είσαι εσύ που έγινες μύστις, δηλ. απόλυτος γνώστης, του μυστικού Θελήματος του Θεού και πίστη εκείνων που προσεύχονται σιωπηρά στον Θεό». «Χαίρε, διότι υπήρξες το προΐμιο των θαυμάτων του Χριστού και το κεφάλαιο των δογμάτων Του που γνώρισε στους ανθρώπους». «Χαίρε, διότι έγινες η σκάλα που ακουμπάει στον Ουρανό, από την οποία κατέβηκε ο Θεός στην γη και η γέφυρα που μεταφέρει τους ανθρώπους από την γη στον Ουρανό».
Ο στίχος αυτός της Γ΄ στροφής αποτελεί επίσης, εκτός των άλλων, θαυμαστή και πολύ χαρακτηριστική παρομοίωση της Θεοτόκου με μια «σκάλα» και μια «γέφυρα», που συνδέει σε αμφίδρομη κατεύθυνση την Βασιλεία των Ουρανών με την γη. «Χαίρε, διότι έγινες πολυθρύλητο, δηλ. περιλάλητο, θαύμα των αγγέλων, αλλά και πολυθρήνητο τραύμα των δαιμόνων που τούς κεντρίζει ο λόγος και ο νόμος του Θεού».
Οι στροφές Δ΄ έως Ζ΄ αναφέρονται στην σύλληψη της Θεοτόκου από την δύναμη του Υψίστου που την επισκίασε και κατέστησε την κοιλία της «αγρό» γλυκύ και γόνιμο σε όλους εκείνους, οι οποίοι θέλουν να «θερίζουν» την σωτηρία τους από αυτόν τον «αγρό» (Δ΄στροφή). Με την θεοδόχο μήτρα της, μάς λέει η Ε΄ στροφή, η Παρθένος Μαρία επισκέφθηκε την Ελισάβετ, της οποίας το βρέφος, που είχε και αυτή στην κοιλία της, σκίρτησε από χαρά, μόλις αισθάνθηκε τον ασπασμό της Παρθένου προς την Ελισάβετ. Και τότε βάζει ο υμνωδός τον κυοφορούμενο αυτής να προσφωνήσει την Θεοτόκο με τα δικά του «Χαίρε», διότι βλέπει την Αειπάρθενο Μαρία ως ένα «βλαστό» αμαράντου «κλήματος» ή ως ένα «γεωργό» που καλλιεργεί ένα άλλον φιλάνθρωπο «γεωργό».
Τέλος η Ζ΄ στροφή της Πρώτης Στάσης ολοκληρώνεται με την παραπομπή στις αμφιβολίες του Ιωσήφ για την εγκυμοσύνη της Παρθένου και την παράκαμψη αυτών των αμφιβολιών, όταν πληροφορήθηκε ότι η σύλληψη αυτή της Παρθένου είναι εκ Πνεύματος Αγίου.
Θα χρειασθεί όμως να επανέλθουμε στο επόμενο άρθρο, για να συνεχίσουμε και να ολοκληρώσουμε τα σχόλιά μας στους Χαιρετισμούς της Παναγίας.
