Σμύρνη, το σταυροδρόμι μεταξύ Ανατολής και Δύσης
Γράφει η Βιργινία Χαμουδοπούλου, Ιστορικός
Από την αρχαιότητα η Σμύρνη ως Πόλη-Λιμάνι διατηρούσε προνομιούχο εμπορική θέση. Στο σταυροδρόμι μεταξύ Ανατολής και Δύσεως από τη βυζαντινή ακόμα εποχή είχε προκαλέσει την εγκατάσταση ξένων (Ενετών – Γάλλων), που επιζητούσαν την εκμετάλλευση της εμπορικής κινήσεως από και προς την Μικρά Ασία.
Ωστόσο οι Έλληνες της Σμύρνης με την ικανότητα, την τιμιότητα, την πείρα και το εμπορικό τους δαιμόνιο κατόρθωσαν να περιέλθει στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος της εμπορικής κινήσεως του τόπου τους. Τον 19ο αι. από τα 200 μεγάλα καταστήματα του “Φραγκομαχαλά” (μεγάλο εμπορικό δρόμο δύο χιλιομέτρων) τα 163 ήσαν ελληνικά με μόνο τρία τούρκικα. Οι περισσότερες εξαγωγές δημητριακών, βάμβακος, καπνών, δερμάτων κ.ά. ήσαν ελληνικές. Κατά στατιστική μελέτη που συνέταξε το 1919 ο καθηγητής εμπορίου και λυκειάρχης Ιωάννης Γιαννίκης, αναφορικά με τη βιομηχανία της επαρχίας της Σμύρνης, προέκυψε η ακόλουθη κατά κοινότητα δύναμη σε μηχανήματα, αριθμό εργατικού προσωπικού και ετήσια παραγωγή: Ελληνική 80,20%, Τούρκικη 10,47%, και ακολουθούν Αρμενική 2,02%, αγγλική, βελγική, γαλλική, αυστριακή κ.ά.
Τελικά η οικονομική ανάπτυξη αυτής της μεγάλης Πόλης-Λιμανιού ευεργέτησε πιο πολύ από όλους τους Έλληνες, των οποίων η προκοπή κατά τον 19ο αι. έως το 1922 θα μείνει στην ιστορία.
Το 1920 επί 365.000 κατοίκων οι Έλληνες της Σμύρνης ανέρχονται σε 165.000, οι Τούρκοι 20.000, οι Αρμένιοι 40.000 (θερμοί φιλέλληνες), και ακολουθούν οι Εβραίοι, οι Ευρωπαίοι και άλλοι κάτοικοι, άλλων εθνοτήτων. Τον 20ό αι. η Σμύρνη ήταν κέντρο συγκεντρώσεως Ελλήνων προσφύγων μετά από διώξεις και πολεμικά γεγονότα, όπως οι Βαλκανικοί πόλεμοι και ο Α´ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Η εγκατάσταση επί αιώνες Ευρωπαίων στη Σμύρνη, το δεύτερο μετά την Κων/Πολη λιμάνι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της προσέδωσε ένα κοσμοπολίτικο χαρακτήρα στον οποίο, με το πέρασμα των χρόνων, συμμετείχε ενεργά και ο ελληνικός πληθυσμός. Η κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου βοήθησε επίσης στην επικοινωνία Ελλήνων και ξένων με το εσωτερικό της Μ. Ασίας.
Τη δεκαετία του 1890 έγινε ανακαίνιση και διεύρυνση του λιμανιού οπότε οι Ευρωπαίοι εγκαταστάθηκαν στην προκυμαία, το γνωστό Quai. Κοντά τους εγκαταστάθηκαν και Έλληνες ως ξενοδόχοι, καταστηματάρχες και ιδιοκτήτες εστιατορίων, λεσχών κ.ά.
Οπωσδήποτε η συνύπαρξη διαφορετικών εθνικοθρησκευτικών κοινοτήτων προκαλούσε έντονες αλληλεπιδράσεις, στις οποίες ξεχώριζε η επιθυμία των ξένων κατοίκων της Σμύρνης να μάθουν την ελληνική γλώσσα.
Έτσι σχηματίστηκε ένα νέο αστικό σώμα στο εσωτερικό της Ελληνικής Κοινότητας, ένα είδος μεγαλοαστικής τάξης, η οποία όμως, με την ελληνοχριστιανική παιδεία της, δεν είχε μεγάλη ισχύ στα οικονομικά και πολιτικά κέντρα της οθωμανικής εξουσίας, σε αντίθεση με τους Έλληνες Λογίους της Κων/Πόλεως, τους οποίους, έως την καταστροφή, μεταχειρίζεται-εκμεταλλεύεται η οθωμανική διοίκηση σε ανώτερες διπλωματικές και διοικητικές θέσεις.
Η νέα αυτή αστική τάξη της Σμύρνης δεν απαρτίζεται από μεγαλεμπόρους και Τραπεζίτες ή υψηλόβαθμους κρατικούς υπαλλήλους. Ωστόσο η νέα αυτή αστική τάξη (εξαστισμός) αποτελεί φορέα αλλαγής για μια νέα τάξη πραγμάτων και νοοτροπιών σε πολιτισμικό επίπεδο, με σύγχρονους τότε ευρωπαϊκούς τρόπους συμπεριφοράς, ενδυμασίας, καθημερικών συνηθειών, διατροφής και εκμάθησης ευρωπαϊκών γλωσσών, κυρίως γαλλικών εκφράσεων. Οι Έλληνες συχνάζουν τότε σε κοσμικές συγκεντρώσεις, χοροεσπερίδες, σε πολυτελή σαλόνια, αλλά και σε κέντρα, τα οποία βοηθούσαν οικονομικά τη λειτουργία των σχολείων και του πλήθους των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Λέσχες και πολιτιστικοί σύλλογοι πολλαπλασιάζονται από το 1909 και αρχίζουν να δέχονται και μέλη εκτός Κοινότητας. Στην περιοχή της προκυμαίας, όπου κατοικεί η ανώτερη κοινωνική τάξη των Ελλήνων της Σμύρνης, συγκεντρώνονται ξενοδοχεία, εστιατόρια, Τράπεζες, ναυτιλιακά και ασφαλιστικά γραφεία, Λέσχες, θέατρα και καφενεία.
Στον τομέα της υγείας ξεχώριζε, από τα ελληνικά νοσοκομεία, ο “Άγιος Χαράλαμπος”, που είχε ιδρυθεί το 1725 και έφθασε να έχει 10 κλινικές και 4 χειρουργεία. Επίσης αυξήθηκε η αριθμός των σχολείων και των μαθητών. Θα μιλήσουμε παρακάτω για την ίδρυση Πανεπιστημίου, το οποίο δεν πρόφθασε να λειτουργήσει διότι έκλεισε οριστικά στα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1922.
Το υψηλό πολιτισμικό επίπεδο των Ελλήνων της Σμύρνης κατά την πρώτη δωδεκαετία του 20ού αι. (έως τον 1ο Παγκόσμιο πόλεμο) φαινόταν να συνοδοιπορεί με τις εξαγγελίες των Νεοτούρκων εθνικιστών, οι οποίοι, δια του Συντάγματος της 23ης Ιουλίου 1908, επαναλάμβαναν τις αναποτελεσματικές “Μεταρρυθμίσεις” (Τανζιμάτ) του β´ ημ. του 19ου αι. περί ισοπολιτείας όλων των εθνοτήτων της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Το Κομιτάτο “Ένωσις και Πρόοδος” των Νεοτούρκων συστάθηκε το 1891 στη Γενεύη με στόχο να επαναφέρει το Σύνταγμα που είχε καταργήσει ο Αβδούλ Χαμίτ Β´ το 1878. Οι Νεότουρκοι υπόσχονταν τη συναδέλφωση των εν Τουρκία Εθνοτήτων, για να επιδιώξουν αμέσως μετά τον πλήρη αφανισμό τους. Το 1906 οι ψευδείς αυτές εξαγγελίες έγιναν με ενθουσιασμό δεκτές στη Θεσσαλονίκη, κυρίως από τους Ιουδαίους και τους Τέκτονες.
Στις εκλογές που έγιναν τον Νοέμβριο του 1908, σε σύνολο 288 εδρών, οι Τούρκοι κατέλαβαν τις 147, οι Άραβες 60, οι Αλβανοί 27, οι Έλληνες 26, οι Αρμένιοι 14, οι Σλάβοι 10 και οι Εβραίοι 4.
Οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως και οι Έλληνες του Ελληνικού Βασιλείου, άρχισαν να ελπίζουν και πάλι ότι το ελληνικό στοιχείο θα επικρατούσε του Τουρκικού οικονομικά και πολιτισμικά. Ο ελληνο-οθωμανός βουλευτής της πρώτης Νεοτουρκικής Βουλής (1908-1912) Γεώργιος Μπούσιος έφθασε να πιστεύει ότι η Οθωμ. Αυτοκρατορία θα μεταβαλλόταν σε Νέο Βυζάντιο. Άλλωστε το 1909 οι Νεότουρκοι ανέτρεψαν τον Αβδούλ Χαμίτ Β´ που αρνήθηκε το Σύνταγμα.
Σε αντίθεση με την αισιοδοξία του Γ. Μπούσιου, ο Καππαδόκης Βουλευτής Σμύρνης Παύλος Καρολίδης, καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ήταν πολύ επιφυλακτικός εκτός άλλων και για την εγκυρότητα των εκλογών του 1908, διότι πρώτον οι Έλληνες έπρεπε να λάβουν τουλάχιστον 50 έδρες (1 βουλευτής επί 50.000 ψηφοφόρων) και έλαβαν 26. Το ίδιο συνέβη και με τις έδρες των υπολοίπων εθνοτήτων. Δεύτερον δεν υπήρχε ανταγωνισμός κομμάτων, γιατί υπήρχε ένα και μόνο κόμμα, το Νεοτουρκικό. Επίσης, μετά τις εκλογές έγινε στη Σμύρνη ένοπλο συλλαλητήριο, γιατί δεν είχε γίνει δεκτή από τους Τούρκους η εκλογή του καταξιωμένου πνευματικά Παύλου Καρολίδη. Τελικά το Νεοτουρκικό κομιτάτο διέταξε τους εκλέκτορες να δεχτούν την εκλογή του! Άλλωστε παρατηρήθηκαν και άλλες πολλές παραβάσεις σ᾽ αυτές τις εκλογές, σύμφωνα με τη γνωστή και σήμερα ανακολουθία των Τούρκων. Μη λησμονούμε ότι στην πρώτη οθωμανική Βουλή του 1876, όταν ο πρώτος τότε Έλληνας βουλευτής Σμύρνης Μηνάς Χαμουδόπουλος είχε ζητήσει τα αίτια της σφαγής 600 Χριστιανών από τακτά στρατεύματα Τουρκοκιρκασίων στη Μακεδονία, ο Αβδούλ Χαμίτ Β´ διέλυσε τη Βουλή και κατάργησε τον Κοινοβουλευτισμό (Αλέξη Αλεξανδρή, Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμος 23ος, 1980, σσ. 382-383). Ισοπολιτεία δεν εφαρμόσθηκε τελικά ποτέ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, παρά το γεγονός ότι τα Κοινοβούλια των ετών 1876-1878, 1908-1918 και 1935-1961 συμπεριέλαβαν έναν αριθμό Ελλήνων, όπως και αντιπροσώπους από άλλες Εθνότητες. Όταν, στην τετραετία 1908-1912, Έλληνες βουλευτές προσπάθησαν να σχηματίσουν μία ελληνική ομάδα στο Κοινοβούλιο, αντιμετώπισαν την έντονη και εχθρική αντίδραση των Τούρκων συναδέλφων τους (Α. Αλεξανδρή, έ.α., σ. 404).
Πριν επανέλθουμε στη Σμύρνη, θα παραθέσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία-γεγονότα της ιδιοτελούς και συγχρόνως εγκληματικής φύσεως των Τούρκων κυβερνητών, που έπρεπε να είχαν βάλει σε σοβαρές σκέψεις εκείνους τους Έλληνες αξιωματούχους, που τα αψήφησαν προκαλώντας τον ανείπωτο όλεθρο του 1922.
«Το 1453 ο Ελληνισμός αριθμούσε 32 εκατομμύρια Ελλήνων. Το 1821 υπήρχαν 7,5 εκατομμύρια Έλληνες σε ολόκληρη την επικράτεια των Οθωμανών, οι οποίοι στη Μικρά Ασία και Ευρώπη επί 400 χρόνια αφάνισαν τη φυλή μας.
»Παγκόσμια συγγράμματα διακεκριμένων συγγραφέων αναφέρονται στην “Λερναία Ύδρα” του Γενιτσαρισμού, που κατέφαγε εκατομμύρια Ελληνοπαίδων, όπως και στον βίαιο εξισλαμισμό και το παιδομάζωμα, στις διώξεις και στους εκτοπισμούς…
»Το κομιτάτο των Νεοτούρκων “Ένωσις και Πρόοδος”, με συνθήματα που δεν είχαν καμμία σχέση με την πραγματικότητα, ήταν μία συμμορία [με ευρωπαϊκή δήθεν επένδυση], που είχε τάξει σκοπό την με κάθε μέσον εξολόθρευση των μη Τουρκικών Εθνοτήτων, με εξαίρεση τους Ισραηλινούς… (Γερμανικός Σιωνισμός).
»Στην Αθηναϊκή εφημερίδα “Αθήναι” της 8ης/9ου/1908 υπάρχει δημοσίευμα-ντοκουμέντο, το οποίο αναφέρεται σε μία σύναξη στη Σμύρνη, όπου το ηγετικό στέλεχος των Νεοτούρκων Dr. Nazim μίλησε ενώπιον Γάλλων δημοσιογράφων, του υποπροξένου της Αγγλίας και του Έλληνα δικηγόρου Μιχαήλ Αργυρόπουλου τονίζοντας: “Το βασικό πρόγραμμα των Νεοτούρκων αποβλέπει στην απόλυτη εθνική ισοπέδωση των μη Τουρκικών Εθνοτήτων. – Αφορμή των Τουρκικών δεινών είναι ο Μικρασιατικός Ελληνισμός. – Η υπάρχουσα Τουρκική πλειοψηφία θα επαυξηθεί και με τεχνητά μέσα [αναγκαστικό εκτουρκισμό] και θα γίνει στα Ελληνικά κέντρα της Μ. Ασίας εγκατάσταση Τούρκων του εξωτερικού.”
»Οι Νεότουρκοι ανησυχούσαν μήπως μελλοντικά Έλληνες και Αρμένιοι, χρησιμοποιώντας την οικονομική υπεροχή τους, διεκδικούσαν εθνική αυτοδυναμία στις περιοχές που πλειοψηφούσαν [όπως στη Σμύρνη]».
Δεν θα επεκταθούμε στις ατελείωτες βιαιότητες και διώξεις των Ελλήνων από τους Τούρκους, μετά τις ήττες τους στους Βαλκανικούς πολέμους. Ολόκληρα χωριά στη Μακεδονία και στη Θράκη εξαφανίστηκαν. Στο βιβλίο του γενικού Προξένου των ΗΠΑ στη Σμύρνη George Horton με τίτλο “Η κατάρα της Ασίας”, που εκδόθηκε το 1926, διαβάζουμε για σποραδικές δολοφονίες στη Μακεδονία και στη Θράκη Προκρίτων των διαφόρων χριστιανικών κοινοτήτων, αλλά και άλλων Ελλήνων, κυρίως διανοουμένων. (βλ. του Κωνσταντινουπολίτη δημοσιογράφου, φωτορεπόρτερ, ερευνητή και αγωνιστή του Γένους μας, αειμνήστου Δημητρίου Καλουμένου, Μ. Ασία, ο υπό τουρκική κατοχή ιερός χώρος των Ελλήνων, εκδ. Εταιρείας Προστασίας Εθνικής Κληρονομιάς, Εκδ. Πελασγός, Αθήνα 1996, σσ. 41-50). Ο Δημ. Καλούμενος απελάθηκε από την Κων/πολη το 1957.
