Τα προχριστιανικά επιβιώματα της Ελληνικής Λαϊκής Τελετουργικής Παράδοσης (Α’ μέρος)
Του Μ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Το ζήτημα των προχριστιανικών στοιχείων των τελετουργιών, όσων δηλαδή δεν μπορούν να ερμηνευθούν ως αρχετυπικά στοιχεία μπορεί να εξεταστεί με βάση την αναλυτική εξέταση των τελετουργικών μορφών που προηγήθηκε. Στις λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες, πολλά είναι τα στοιχεία εκείνα που σχετίζονται με αρχαίες και αρχέγονες θρησκευτικές δοξασίες και τελετουργικές πρακτικές.
Πρόκειται για τα γνωστά ως προχριστιανικά επιβιώματα της ελληνικής λαϊκής λατρείας, τα οποία η Ορθόδοξη Εκκλησία προσπάθησε να εξαφανίσει με σειρά ιερών κανόνων και αποφάσεων Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων. Όταν διαπίστωσε πως δεν θα τα κατάφερνε, η Εκκλησία δια των μεγάλων Πατέρων της –των Τριών Ιεραρχών, λ.χ., έπαιξαν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια αυτή– προσπάθησε να μεταστοιχειώσει επί το χριστιανικότερον τις παραδόσεις και τις τελετουργίες αυτές. Η Λαογραφία τις μελετά υπό τον όρο της σύνδεσής τους με τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που προσδιόρισαν την ύπαρξη και την λειτουργικότητά τους.
Αυτό σημαίνει, όπως προαναφέρθηκε ήδη, ότι τα προχριστιανικά στοιχεία των λαϊκών τελετουργιών, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, αντιμετωπίζονται ως ιστορικά δεδομένα, και εντάσσονται στον ιστορικό τους περίγυρο, στα πλαίσια μιας θεωρητικής αρχής που είναι γνωστή ως «ιστορικότητα των λαογραφικών φαινομένων». Σύμφωνα με αυτή, όπως και προηγουμένως αναφέρθηκε, το πολιτισμικό εποικοδόμημα, εν προκειμένω οι λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες, μένει ακίνητο ή δυσκίνητο, όσο παραμένουν ίδιες οι συνθήκες που συναποτελούν την οικονομική και κοινωνική βάση της παραδοσιακής κοινωνίας. Όταν οι συνθήκες αυτές τροποποιηθούν –και αυτό συνέβη στην χώρα μας μετά την σημαίνουσα και καθοριστική δεκαετία 1940-1950– αντιστοίχως μπαίνουν σε διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού και τα πολιτιστικά στοιχεία του πνευματικού εποικοδομήματος, στα οποία οι τελετουργίες εντάσσονται.
Με τον τρόπο αυτό, και όχι σε μια σχεδόν μεταφυσική διάσταση ή υπό μια εθνι- κιστική προοπτική, πρέπει να ερμηνεύουμε τα προχριστιανικά επιβιώματα της λαϊκής λατρείας, τα οποία είναι βεβαίως υπαρκτά, όπως και σε όσα παραπάνω αναφέρθηκαν συχνά καταδείχθηκε. Και μόνο υπό αυτές τις προϋποθέσεις η μελέτη τους είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη, συμβάλλοντας στη γνώση της διαχρονικής διάστασης του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, και της ιστορικής εξέλιξης και υπόστασης των νοοτροπιών και των τελετουργικών εκδηλώσεων της ελληνικής λαϊκής θρησκευτικότητας
Σε κάθε περίπτωση, στις λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες που εξετάζουμε διαπιστώνεται μια διχοτομία ανάμεσα στην εκκλησιαστική λατρεία και πρακτική και στην λαϊκή τελετουργική πράξη, ανάμεσα δηλαδή στην «επίσημη» και την «λαϊκή» θρησκεία και λατρεία. Διχοτομία ωστόσο που διαπιστώνεται μεν από τους εκκλησιαστικούς παράγοντες και τους μελετητές, όχι όμως και από τον λαό, για τον οποίο εκκλησιαστική λειτουργική ζωή, λαϊκές διαβατήριες και γονιμικές τελετουργίες, αλλά και μαγεία και μαντεία εντάσσονται στο ίδιο σχήμα της επωφελούς και απαραίτητης για τον άνθρωπο σχέσης και επαφής του με το θείον, ώστε να προσδιοριστεί κατά το δοκούν και το ωφέλιμο η φυσική και κοσμική πραγματικότητα. Και είναι οι παρατηρήσεις αυτές που μας βοηθούν να προσδιορίσουμε τις λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες σε σχέση με το γενικότερο σύστημα παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς του λαού.
Το ζήτημα αυτό είναι μεγάλο και σπουδαίο για την κατανόηση της βαθύτερης ουσίας και της υπόστασης του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού και της ελληνορθόδοξης παράδοσής μας, καθώς σε αυτό έχει αφιερωθεί ήδη πλήθος λαογραφικών, ιστορικών, πολιτισμικών και ανθρωπολογικών ερευνών και μελετών. Γι’ αυτό και θα επανέλθουμε σε αυτό και στο επόμενο άρθρο μας.
