Του Μ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Πολλές από τις δεισιδαιμονίες που κατά καιρούς ανέπτυξαν οι άνθρωποι βαθμιαία εξαφανίστηκαν, με την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας, άλλες όμως συνέχισαν να υπάρχουν παρά το ότι οι άνθρωποι γνωρίζουν ότι δεν έχουν ουσιαστική βάση. Πρόκειται, όπως προαναφέρθηκε, για τα λεγόμενα «πολιτισμικά επιβιώματα», δηλαδή για πίστεις, αντιλήψεις και εθιμικά καθορισμένες συμπεριφορές οι οποίες σήμερα φαίνονται καταφανώς παράλογες, θεσπίστηκαν όμως σε μια εποχή κατά την οποία, με βάση το επίπεδο γνώσεων και τις επικρατούσες τότε αντιλήψεις, ήταν λογικές.
Επίσης, υπάρχουν δεισιδαιμονίες που έχουν εκπέσει σε παιδικά παιχνίδια ή στο επίπεδο αστεϊσμών και αλληλοπειραγμάτων, στα πλαίσια αυτής ακριβώς της εξέλιξης που παραπάνω σημειώθηκε. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις συνδέονται με αντίστοιχες μαγικές, μαγικοφυσικές ή μαγικοθρησκευτικές επωδές και μαγικές πράξεις, όπως λ.χ. ισχύει για τις περί της βασκανίας προλήψεις (μάτιασμα), οι οποίες συνδέονται με την μαγική πρακτική της αποτροπής της (ξεμάτιασμα), μέσω διαφόρων μεθόδων, που συνεχίζουν να τελούνται παρά τις προειδοποιήσεις της Εκκλησίας ότι πρόκειται για μορφές μαγείας και σατανολατρίας.
Οι δεισιδαιμονίες σχετίζονται άμεσα με την παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά του λαού, υπό την έννοια ότι σχηματοποιούν τελετουργικά θρησκευτικές απόψεις της λεγόμενης «λαϊκής λατρείας», η οποία κινείται παράλληλα προς την επίσημη και αποτελεί έκφραση της λαϊκής θρησκευτικότητας. Τέλος, οι δεισιδαιμονίες συναποτελούν τη λεγόμενη λαϊκή μεταφυσική πίστη του ελληνικού λαού, μέσα από την οποία μπορούμε να γνωρίσουμε τον πολύπλοκο και πολυστρωμματικό κόσμο των λαϊκών θρησκευτικών και μεταφυσικών πεποιθήσεων, με την συχνά αρχαία και βυζαντινή καταγωγή, που έχουν επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας.
Ας δούμε και ένα δεύτερο παράδειγμα, που αναφέρεται στις ελληνικές παραδοσιακές μεταμφιέσει του Δωδεκαημέρου: το Δωδεκαήμερο με τις τρεις μεγάλες γιορτές του (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνεια) αποτελεί μία από τις σημαντικότερες περιόδους του ετήσιου εορτολογικού κύκλου, αφού μάλιστα η περίοδος αυτή συμπίπτει με τις χειμερινές τροπές του ηλίου, μια σημαντική φάση του ετήσιου ημερολογιακού κύκλου, που σημαδεύεται, ήδη από τα αρχαία χρόνια και σε όλους σχεδόν τους λαούς, με ανάλογα σημαντικά έθιμα. Ανάμεσα σε αυτά, στον ελληνικό λαό, σπουδαία θέση κατέχουν οι δωδεκαημερίτικες μεταμφιέσεις, που κυριαρχούν ιδίως στον βορειοελλαδικό χώρο.
Οι μεταμφιέσεις αυτές υπάρχουν με τόση πολυμορφία και σε τέτοια έκταση, ώστε έχουν απασχολήσει πολλές φορές την επιστήμη της λαογραφίας. Η κοινή μάλιστα κατάληξη όλων των ερευνητών, Ελλήνων και ξένων, είναι ότι κοινό υπόστρωμα των εθίμων αυτών αποτελεί η πανάρχαιη πεποίθηση πως η τέλεσή τους συμβάλλει στην «καλοχρονιά», δηλαδή στην εξασφάλιση, με μαγικό και συμβολικό τρόπο πάντοτε, πλούσιας σοδειάς και σωματικής υγείας και ρώμης, για όλα τα μέλη της παραδοσιακής κοινότητας. Οι παραδοσιακές αυτές μεταμφιέσεις συνδέονται με προχριστιανικές επιβιώσεις της λαϊκής εθιμολογίας μας, αφού οι μεγάλες χριστιανικές γιορτές των ημερών τοποθετήθηκαν σε αυτό το σημείο του ετήσιου εορτολογικού κύκλου, ακριβώς για να εκτοπίσουν και να αφομοιώσουν έθιμα ανάλογων αρχαίων εορτών, τα οποία οι χριστιανοί των πρώτων αιώνων συνέχιζαν να διατηρούν, παρά τις περί του αντιθέτου αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων και την ανάλογη διδαχή των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας.
Η σχετική βιβλιογραφία παρατηρεί ότι το υπόβαθρο της μακραίωνης αυτής παράδοσης είναι βεβαίως διονυσιακό, και βασίμως υποθέτει ότι η σατιρική παράσταση του τοπικού γάμου, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο σχεδόν στοιχείο όλων αυτών των δωδεκαημερίτικων μεταμφιέσεων, σχετίζεται με τις παραστάσεις της δεύτερης μέρας των Αθηναϊκών Ανθεστηρίων. Επισημαίνει μάλιστα ότι το στοιχείο των πειραγμάτων και των θορυβωδών αστεϊσμών των μεταμφιεσμένων προς τους υπολοίπους κατοίκους του χωριού υπήρχε ήδη στα αρχαία κατ’ Αγρούς Διονύσια.
Οπωσδήποτε και οι μεταμφιέσεις, όπως άλλωστε και τα υπόλοιπα στοιχεία του αρχαιότερου πυρήνα των ελληνικών λαϊκών εθίμων, υπέστησαν, με την πάροδο των αιώνων και την αλλαγή των κοινωνικών, των οικονομικών και των πολιτισμικών συνθηκών του τόπου, μεταλλαγές, μετεξελίξεις και διαφοροποιήσεις. Βαθμιαία, το γονιμικό στοιχείο υποχώρησε, καθώς η ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και της τεχνολογίας έδειξε στους ανθρώπους την ύπαρξη πολλών φυσικών διαδικασιών, για τα πράγματα και τις υποθέσεις που προηγουμένως θεωρούσαν αποκλειστικά εξαρτώμενες από την μαγεία.
Υποχώρησε έτσι η αναλογική και η μαγική σκέψη μπροστά στην φυσιοκρατική αντίληψη του κόσμου, και τα ανάλογα ευγονικά δρώμενα και έθιμα απώλεσαν την αιτιώδη ουσία της ύπαρξής τους. Το κενό αυτό ήρθε να καλύψει ο υπερτονισμός του ψυχαγωγικού σκέλους αυτών των εκδηλώσεων, ώστε οι δωδεκαημερίτικες μεταμφιέσεις να πάρουν κυρίως τον χαρακτήρα ψυχαγωγικών εκδηλώσεων, αλλά και εκφράσεων της τοπικής πολιτισμικής ιδιαιτερότητας, όπως φαντασιακά την αντιλαμβάνονται και την συγκροτούν οι κάτοικοι κάθε περιοχής.