Τα προχριστιανικά επιβιώματα της Ελληνικής Λαϊκής Τελετουργικής Παράδοσης (μέρος Β’)
Γράφει ο Μ. Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Ας δούμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, που αναφέρεται στις λαϊκές δεισιδαιμονίες, μέσα από τις οποίες μπορούμε να μελετήσουμε τον κόσμο της λαϊκής μεταφυσικής σκέψης: οι δεισιδαιμονικές αντιλήψεις και προσλήψεις του κόσμου, και οι οποίες στηρίζονται στην πίστη ότι η ζωή των ανθρώπων υπάρχει μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο καλοποιών και κακοποιών πνευμάτων.
Τα πνεύματα αυτά ελλοχεύουν με σκοπό να ωφελήσουν ή να βλάψουν τους ανθρώπους, χρειάζονται όμως ειδικό τελετουργικό χειρισμό ώστε να προσκληθούν για να βοηθήσουν ή να αποτραπούν για να κάνουν κακό, αναλόγως της φύσης τους.
Ειδικότερα οι αντιλήψεις επί των οποίων στηρίζονται οι δεισιδαιμονίες αυτές αποτελούν τις «προλήψεις», οι οποίες και συχνά έχουν καταγωγή από προχριστιανικές λατρευτικές απόψεις και εμπειρίες, οι οποίες ήδη στην αρχαία Ελλάδα συγκροτούσαν τη λεγόμενη χθόνια λατρεία, που συνυπήρχε με την επίσημη θρησκεία των Ολυμπίων θεών, ως λαϊκότερη εκδοχή και συμπλήρωμά της. Πολλές από τις δεισιδαιμονίες συνδέονται με αρχέγονες απόψεις σχετικά με τον χώρο της κατοίκησης, το σπίτι, όπως για παράδειγμα εκείνες που αναφέρονται στο ανώφλι του σπιτιού, όπου κατά παράδοση κατοικούν οι θεότητες που προστατεύουν την οικογένεια, με τη μορφή των οικουρών όφεων, στους οποίους πρέπει να γίνουν διάφορες προσφορές στον τύπο των μειλιγμάτων (μέλι, βούτυρο που αλείφει στις παραστάδες η νύφη όταν πρωτομπαίνει στο σπίτι κ.λπ.).
Άλλες αναφέρονται στην εστία και στο εστιακό πυρ, ως πηγή της καλοτυχίας και της δύναμης του σπιτιού, ως μέσο αποτροπής των κακοποιών πνευμάτων και των επίβουλων όντων, όπως οι καλικάντζαροι και τα τελώνια. Μια σειρά από δεισιδαιμονίες, που σχετίζονται με τα αντίστοιχα διαβατήρια έθιμα του λαού μας, συνδέονται με τους τρεις μεγάλους σταθμούς του κύκλου της ανθρώπινης ζωής, τη γέννηση, το γάμο και το θάνατο. Στις περιπτώσεις αυτές οι δεισιδαιμονίες αποσκοπούν να αποτρέψουν την πιθανή κακοτυχία και να προκαλέσουν την επιθυμητή καλοτυχία σε όσους τις τελούν και στους οικείους τους, μέσω της τήρησης μιας σειράς τελετουργικών προφυλάξεων, αλλά και της τελετουργικής επίσης αποφυγής μιας σειράς ενεργειών, πολλές από τις οποίες συνδέονται με συγκεκριμένες κινήσεις ή με χρήση ορισμένων αντικειμένων.
Για παράδειγμα, η χρήση διχτυού κατά τον στολισμό της νύφης δεσμεύει την βασκανία, η χρήση ψωμιού στην κούνια του νεογέννητου παιδιού λειτουργεί ως αλεξιτήριο των κακών, ενώ το δέσιμο κόμπων κατά την προετοιμασία του νεκρού για πρόθεση απαγορεύεται, καθώς φέρνει δέσμευση του πνεύματός του, άρα αναστολή της ανάπαυσής του και βρικολάκιασμα. Πολλές είναι οι δεισιδαιμονίες που συνδέονται με λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, και ρυθμίζουν ακόμη και τις πλέον ασήμαντες λεπτομέρειες της παραδοσιακής καθημερινότητας: η αρχή και το τέλος των εργασιών, η φύλαξη αλλά και η αρχή της κατανάλωσης της σοδειάς, η προσωπική υγιεινή και οι οικιακές εργασίες, ακόμη και πολλές λεπτομέρειες της λαϊκής λατρευτικής συμπεριφοράς περιχαρακώνονται από ένα σύστημα δεισιδαιμονιών, οι οποίες αποτελούσαν ουσιαστικά τελετουργικούς τρόπους χειρισμού του πνευματικού και δαιμονικού κόσμου, και αποτελούν ένα ολοκληρωμένο σύστημα προσδιορισμού του ανθρώπου και των ενεργειών του έναντι των ποικίλων υπερφυσικών υπάρξεων, που πιστεύεται ότι περιστοιχίζουν τον λαϊκό άνθρωπο.
Ορισμένες δεισιδαιμονίες έχουν φυσική προέλευση και καταγωγή, στηρίζονται δηλαδή σε φυσικά φαινόμενα, τα οποία οι λαϊκοί άνθρωποι δεν μπορούσαν να ερμηνεύσουν σωστά, λόγω της έλλειψης επιστημονικής γνώσης, όπως για παράδειγμα ότι ο ύπνος κάτω από συκιά είναι επιβλαβής, λόγω των πνευμάτων που κατοικούν εκεί. Στην ουσία πρόκειται για βλάβες που υφίσταντο οι άνθρωποι όταν ιδρωμένοι από αγροτικές εργασίες ξάπλωναν να κοιμηθούν στη σκιά του δένδρου, και υφίσταντο διάφορες ψύξεις.
Πολλές μάλιστα από τις δεισιδαιμονίες αυτές έχουν αρχαία καταγωγή, όπως διαπιστώνεται από ανάλογες αναφορές αρχαίων πηγών, τις οποίες έχουν μελετήσει διάφοροι Έλληνες και ξένοι ερευνητές. Οι κυριότερες από τις δεισιδαιμονίες αυτές έχουν καταδικαστεί από αποφάσεις τοπικών και Οικουμενικών Συνόδων, αλλά και από Πατέρες της Εκκλησίας, παρόλα αυτά είναι ακόμη σε ισχύ, καθώς οι άνθρωποι δεν δέχθηκαν να τις αποβάλλουν, παρά την προσχώρησή τους στον χριστιανισμό. Πρόκειται για τις λεγόμενες «προχριστιανικές επιβιώσεις», που απασχόλησαν κατά το παρελθόν συστηματικά τη λαογραφία μας.
Ορισμένες μάλιστα από αυτές έχουν ανεπιγνώστως ενταχθεί και στη χριστιανική λατρεία μας, όπως για παράδειγμα η τέλεση δεήσεων στα τρίστρατα κατά τις εκκλησιαστικές λιτανείες και περιφορές, η οποία συνεχίζει την αρχαία χθόνια και λαϊκή λατρευτική παράδοση για την προσφορά μειλιγμάτων στα τρίστρατα, στην «ενόδια Εκάτη». Η συνέχιση της ύπαρξης των δεισιδαιμονιών στη συλλογική παραδοσιακή ζωή της εποχής μας οφείλεται στη λειτουργία ενός λαϊκού ψυχολογικού φαινομένου που χαρακτηρίζεται ως «εθιμικός φόβος», σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος αναγνωρίζει το παράλογο αυτών των τελετουργικών προφυλάξεων και απαγορεύσεων, ταυτοχρόνως όμως συνεχίζει να τις τελεί και να τις τηρεί, με τον ενδόμυχο και συνειρμικό, παράλογο στη βάση του, φόβο ότι κάπου μπορεί να ωφελήσουν, χωρίς ωστόσο να μπορεί να προσδιορίσει πού. Θα συνεχίσουμε όμως και στο επόμενο άρθρο μας.
