Τελετουργίες του νερού στην ελληνική Λαϊκή Εθιμοταξία — Α΄
Του Μ. Βαρβούνη
Οι πηγές των ποταμών και των πηγών, τα κεφαλόβρυσα ή οι μάνες των πηγών, τιμώνται από το λαό, δεδομένου ότι από την αρχαιότητα ήδη οι Έλληνες πίστευαν πως στα τρεχούμενα νερά ενοικούν νύμφες και άλλες υπερφυσικές υπάρξεις, οι οποίες με τον κατάλληλο τελετουργικό χειρισμό μπορούν να γίνουν ιδιαιτέρως καλοποιές για τους ανθρώπους.
Οι παραδόσεις για θαυμαστή ανάβλυση ύδατος από χτύπημα ραβδιού αγίου ή οπλής αλόγου, με τη σαφή βιβλική προέλευσή τους, την πίστη αυτή απηχούν, όπως επίσης και οι ελληνικές λαϊκές παραδόσεις για το αθάνατο νερό και την γονιμοποιητική δύναμη ορισμένων πηγών.
Η προσφορά απαρχών καρπών, και μάλιστα δημητριακών, στην βρύση του χωριού, το προσκύνημα εκεί της νύφης τη Δευτέρα ή την Τετάρτη μετά το γάμο, το ρίξιμο κερμάτων μέσα στο νερό και η τελετουργική εναπόθεση τροφίμων (πιτών, γλυκισμάτων, βούτυρου, τυριού, ψωμιού και αλατιού) δίπλα στους κρουνούς, η πραγματοποίηση ζωοθυσιών στις βρύσες και τις πηγές, ακόμη και η τελετουργική μαγική πρακτική του αμίλητου νερού, που μεταφέρεται εν είδη ευλογίας στο σπίτι, στις λατρευτικές αυτές απόψεις αντιστοιχούν και ανάγονται.
Ειδικότερα για τις προσφορές απαρχών καρπών στη βρύση, πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι πολλές είναι οι περιπτώσεις προσφορών απαρχών στο ναό, στα έθιμα της ελληνικής λαϊκής λατρείας: σταφύλια, σύκα, κρασί, λάδι, σιτάρι και άλλα δημητριακά, αλεύρι, γάλα και τυρί αποτελούν μερικά από αυτά. Για την πληρέστερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν οι απαρχές, ας δούμε ορισμένα παραδείγματα από την Θράκη: στον Μαΐστρο της Ανατολικής Θράκης, το πρώτο γάλα που αρμέγουν από τις αγελάδες το έχυναν στο ρέμα, «για να είναι πάντα γλατερή». Στην τελετουργία αυτή συνυπάρχουν οι αντιλήψεις για τις απαρχές της πρώτης σοδειάς στο δαιμονικό πνεύμα του τρεχούμενου νερού, με την ομοιοπαθητική επιδίωξη να «τρέχει» το γάλα, ακριβώς όπως τρέχει και το νερό στην κοίτη του χειμάρρου.
Με βάση την αρχέγονη αντίληψη ότι το νερό της πηγής είναι ζωντανό, ο λαός μας πιστεύει ότι υπάρχουν ώρες κατά τις οποίες το νερό κοιμάται, οπότε αυτός που θέλει να πιεί πρέπει να το ξυπνήσει με απαλές κινήσεις, διαφορετικά θα επισύρει την οργή του πνεύματος της πηγής και την επακόλουθη τιμωρία του. Σε τρεχούμενα νερά δεν πρέπει να ουρούν ή να φτύνουν, ούτε πρέπει να δρασκελούν νερό τη νύχτα, από τον φόβο σχετικής τιμωρίας. Σε γενικές γραμμές οι υδρολατρικές αυτές εκδηλώσεις έχουν τη ρίζα τους σε αρχέγονες αντιλήψεις του ανθρώπου, που θεμελιώθηκαν ήδη στα πρώτα βήματα του πολιτισμού του, όταν το νερό αποτελούσε απαραίτητο στοιχείο για να καλλιεργήσει και να επιβιώσουν οι πρώτες τροφοπαραγωγικές κοινωνίες του.
Για τους λόγους αυτούς οι φυσικές συγκεντρώσεις νερών, αλλά και οι πηγές που τροφοδοτούσαν με νερό τις παραδοσιακές κοινότητες, αποτελούσαν τόπους που σχετίζονταν με πολλές και ποικίλες κοσμογονικές αντιλήψεις και αρχέγονες τελετουργίες. Η βρύση του χωριού, για παράδειγμα, κύριος τόπος προμήθειας του ζωτικού νερού για τα νοικοκυριά, περιβάλλεται από διάφορες προλήψεις και δεισιδαίμονες ενέργειες, και σχετίζεται με ποικίλες τελετουργίες στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Σε αυτές συντελεί η πάγια πίστη του λαού ότι το τρεχούμενο νερό είναι «ζωντανό», αποτελεί δε τόπο κατοικίας πολλών και σημαντικών για την γονιμότητα πνευμάτων, τα οποία πρέπει να εξευμενίζονται, προκειμένου να συνεχίσουν να προσφέρουν το δώρο της ευγονίας και της καλοχρονιάς στην κοινότητα.
Γι’ αυτό αφενός μεν η βρύση και το νερό της περιβάλλεται από ιδιαίτερο σεβασμό, και με παραδοσιακό οικολογικό περιεχόμενο, καθώς κανείς δεν τολμά να την βρωμίσει, αφετέρου δε σε πολλές στιγμές των τελετουργιών του κύκλου του χρόνου ή του κύκλου της ζωής οι άνθρωποι προσέρχονται στη βρύση, προσκυνούν λατρευτικά το νερό και τα ενοικούντα σε αυτό καλοποιά και γονιμοποιά πνεύματα, και προσφέρουν μειλιγμούς και άλλες λατρευτικές προσφορές. Στη Θεσσαλία, για παράδειγμα, οι κοπέλες, τα χαράματα των Χριστουγέννων, αλλού δε την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, πηγαίνουν στην πιο κοντινή βρύση «για να κλέψουν το άκραντο νερό», δηλαδή το γνωστό μας και από άλλες περιοχές και εθιμικές περιστάσεις «αμίλητο νερό», επειδή κατά την μεταφορά του στο σπίτι τηρούν αυστηρή τελετουργική σιωπή, παρά τις σχετικές οχλήσεις και προσπάθειες των συγχωριανών που τις συναντούν στο δρόμο, ώστε τα ενοικούντα πνεύματα να μην φύγουν και το αποδυναμώσουν, λόγω του θορύβου της ομιλίας.
Αλλά και η νύφη, σε πολλές περιοχές μετά τον γάμο της οδηγείται τελετουργικά στην βρύση, προσφέρει ανάλογα μειλίγματα, «ασημώνει» το νερό με νομίσματα που ρίχνει μέσα και προσκυνά, πιστεύοντας πως έτσι εξασφαλίζει υγεία, γονιμότητα, προκοπή και τους επιθυμητούς άρρενες απογόνους. Ακόμη και σε περιπτώσεις απαρχών, προσφέρονται κουλούρια από το πρώτο αλεύρι της χρονιάς στη βρύση του χωριού. Φυσικά, όλα αυτά τα είδη διατροφής είχαν και την κοινωνική λειτουργικότητά τους, αφού καταναλώνοντας από τους ενδεείς και τους άπορους του χωριού, αποτελώντας ένα είδος έμπρακτης κοινωνικής αλληλεγγύης.
