Τελετουργίες του νερού στην ελληνική λαϊκή εθιμοταξία – Ε’
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Ο αγιασμός, που συνδυάζει τις εκκλησιαστικές ευχές με την πανάρχαιη αντίληψη για την γονιμοποιητική και θεραπευτική δύναμη του νερού, μεταμορφώνει τα πάντα: ακόμη και οι θάλασσες πιστεύει ο λαός μας ότι ημερεύουν μετά τον αγιασμό τους από τη ρίψη του σταυρού, ο οποίος αν λείπει η θάλασσα ρίχνεται σε ποτάμια, λίμνες, στέρνες και πηγάδια – ακόμη και στα αστικά μας κολυμβητήρια – ώστε ολόκληρη η φύση, μέσω του ρέοντος ζωογόνου νερού, του απαραίτητου για την ανάπτυξη κάθε μορφής ζωής, να καθαγιαστεί και να αναζωογονηθεί.
Μετά την πανηγυρική θεία λειτουργία των Φώτων σχηματίζεται πομπή, στα χωριά όπου υπήρχε κοντά θάλασσα, λίμνες, ποτάμια κ.λπ., για την μετάβαση εκεί και την τελετουργική ρίψη του σταυρού στο νερό, για να αγιαστούν τα ύδατα. Τον σταυρό ανέσυραν κολυμβητές που έπεφταν στο νερό ανταγωνιζόμενοι, αυτός δε που τον ανέσυρε είχε το δικαίωμα να τον περιφέρει εντός της ημέρας στα σπίτια και τα καφενεία του χωριού, εισπράττοντας και τα σχετικά φιλοδωρήματα.
Σε πολλές περιοχές έπλεναν τελετουργικά στη θάλασσα, μετά τη ρίψη του σταυρού, τα γεωργικά εργαλεία, τις εικόνες του ναού και των σπιτιών, ή μάζευαν νερό από σαράντα κύματα, στο οποίο απέδιδαν θαυμαστές θεραπευτικές, γονιμικές και ευετηρικές ιδιότητες. Αλλού συνηθίζουν την ώρα της ρίψης του σταυρού να ρίχνουν πυροβολισμούς και να αφήνουν περιστέρια, ενώ συχνές είναι – κυρίως στις αγροτοκτηνοτροφικές περιοχές της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης – οι περιφορές των εικόνων και του σταυρού στο χωριό και γύρω από αυτό, αλλά και η παράθεση τροφών και καρπών, όπως πορτοκάλια, λεμόνια, αποξηραμένα φρούτα και μήλα, για να αγιαστούν στο ναό, και κατόπιν να διανεμηθούν ως ευλογία στους πιστούς.
Στην Αίνο ο πλειοδότης, ο «νουνός του σταυρού» κερνούσε όλο το εκκλησίασμα, ενώ συχνά είναι τα καταβρέγματα με αγιασμένο νερό ή με το νερό δημόσιων βρυσών και πηγών, του ιερέα, του δασκάλου, των προυχόντων και των δημογερόντων, αλλά και των νέων και των νιόπαντρων κάθε χωριού, αλλά και των ασθενών, ιδιαίτερα μάλιστα όσων πάσχουν από πυρετούς με ρίγη, με την πίστη ότι αυτό περιχαρακώνει μαγικά την καλή υγεία και τη γονιμότητά τους. Στη Χίο πάλι ήταν ο ιερέας που κερνούσε με ψωμί, τυρί και κρασί όλους τους ενορίτες. Στο Τσακήλι της Θράκης ο νουνός έδινε δώρα προς τα βαφτιστήρια του τα «φωτίκια» ή «φωτοκέρια», δηλαδή μια αρμαθιά με φρούτα και ξηρούς καρπούς, στην κορυφή της οποίας έδενε ένα κερί.
Στην Φθιώτιδα, μαζί με τον αγιασμό έριχναν σε χωράφια και ζώα στάχτη από το τζάκι, από τη φωτιά που έκαιγε όλο το Δωδεκαήμερο, και στην οποία αποδίδονταν ιδιαίτερες γονιμικές ιδιότητες, ενώ στην Κορώνη την ημέρα αυτή άνοιγαν καινούρια βαρέλια με κρασί της χρονιάς. Στην περιοχή της Ερμιόνης έχουμε τη συνήθεια την παραμονή των Φώτων οι νέοι, κυρίως αυτοί που θα καταταγούν στο στρατό, στολίζουν τις βάρκες στο λιμάνι με κλαδιά από φοίνικες. Τη νύχτα φορώντας παραδοσιακές στολές τραγουδούν και περνούν σπίτι – σπίτι δεχόμενοι κεράσματα, φτάνοντας το πρωί στο λιμάνι όπου ανεβαίνουν στις στολισμένες βάρκες και τις κουνούν με δύναμη συνεχίζοντας το τραγούδι «γιάλα-γιάλα» μέχρι να γίνει ο καθαγιασμός των υδάτων, με την κατάδυση του Σταυρού και την εικόνα της Θεοτόκου στην θάλασσα που θα βουτήξουν για να τα πιάσουν.
Στη Νέα Κίο της Αργολίδας, παραμονή της εορτής αυτός που έπιασε τον Σταυρό πέρσι θα παραδώσει στον ιερέα τον τίμιο Σταυρό που όλη την χρονιά είχε στο σπίτι του για ευλογία. Ανήμερα των Θεοφανείων μετά την θεία λειτουργία στο ναό της Αγίας Ειρήνης και την τέλεση του «Μεγάλου Αγιασμού», κλήρος και λαός κατευθύνονται στην παραλία, όπου στην ειδική εξέδρα που έχει κατασκευάσει ο Δήμος θα γίνει η τελετή αγιασμού των υδάτων και η κατάδυση του Σταυρού, ο οποίος είναι δεμένος με βαρίδια στην θάλασσα για να πάει στο βυθό και μετά την ανάσυρσή του θα «πάρει το μπάνιο του» ο νεότερος καπετάνιος της Κίου. Αμέσως μετά θα ακολουθήσει ο πυροβολισμός των τενεκέδων που έχουν τοποθετηθεί ανοικτά στην θάλασσα κι επιπλέουν, ένα έθιμο που τα τελευταία χρόνια είδε την αναβίωσή του κι έχει τις ρίζες του στην Κίο της Μικράς Ασίας, απ’ όπου προέρχονται οι πρόσφυγες κάτοικοι, αποτελεί δε προσπάθεια πρόκλησης τελετουργικών εθιμικών κρότων για την αποτροπή των δαιμονικών και επίβουλων πνευμάτων.
Στη Σινώπη σταύρωναν το σπίτι με τα κεριά της εορτής, ενώ στη Σωζόπολη διοργάνωναν αθλητικούς αγώνες δρόμου και πάλης. Πίστευαν ότι υπήρχε κάποια στιγμή, το βράδυ της παραμονής, που άνοιγαν οι ουρανοί και μπορούσε όποιος το έβλεπε να ζητήσει ό,τι ήθελε, το οποίο και θα αποκτούσε, ενώ από εκείνη την ημέρα άρχιζαν και πάλι να αποδίδουν μαντική σημασία στα όνειρα, καθώς πίστευαν ότι τα όνειρα του Δωδεκαημέρου δεν ήταν αξιόπιστα, αφού «τα ανακάτευαν οι Καλλικάντζαροι». Επίσης άρχιζαν και πάλι τα θαλασσινά ταξίδια, που παραδοσιακά σταματούσαν στις 14 Σεπτεμβρίου. Γενική είναι η ιδέα για τον καθαγιασμό της φύσης, μέσω του αγιασμού του νερού, και για τις ποικίλες γονιμικές και ευγονικές συνέπειες αυτών των τελετουργικών πράξεων, που χαρακτηρίζουν και την εθιμοταξία των Θεοφανείων, στα έθιμα λαϊκής λατρείας του ελληνικού λαού.
