Τελετουργίες του νερού στην ελληνική λαϊκή εθιμοταξία – Η΄
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Τέλος, με την τελετουργική χρήση του νερού στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό σχετίζονται και δύο τελετουργικές πρακτικές, οι σπονδές και ο ραντισμός. Στην πρώτη περίπτωση, πρόκειται για προσφορά σπονδών, δηλαδή το τελετουργικό χύσιμο συγκεκριμένων υγρών, όπως νερό, κρασί, λάδι και γάλα, σε συγκεκριμένες στιγμές, ως είδος προσφοράς προς τους νεκρούς. Θυμίζω εδώ ότι ανάλογες προσφορές συνήθιζαν και οι αρχαίοι σε αφηρωϊσμένους νεκρούς, στους νεκρούς προγόνους τους και σε μικρές χθόνιες θεότητες, στα πλαίσια πάντοτε της χθόνιας λατρείας τους, που κάλυπτε μεγάλο μέρος της καθημερινής λατρευτικής τους δραστηριότητας και πρακτικής.
Στα δείπνα μετά την κηδεία ή το μνημόσυνο των σαράντα ημερών, σε περιοχές όπως η Μακεδονία και η Ήπειρος συνήθιζαν να χύνουν λίγες σταγόνες κρασιού από τα ποτήρια τους στη γη, πριν πιούν για πρώτη φορά, στη μνήμη του νεκρού, αλλά και των υπολοίπων νεκρών κάθε οικογένειας και όλης της κοινότητας. Στην Αγχίαλο έχυναν νερό στη γη από το ποτήρι τους, οσάκις σε επίσημα γεύματα και εορταστικές περιστάσεις ανέφεραν το όνομα κάποιου νεκρού. Επίσης, στην Πελοπόννησο έχυναν λάδι σε περιπτώσεις μεγάλης κακοκαιρίας, ευχόμενοι να κοπάσουν οι άνεμοι και «να γίνει η θάλασσα λάδι».
Εδώ εντάσσεται και η συνήθεια να ρίχνουν ένα ποτήρι νερό πάνω στον τάφο, την επομένη της κηδείας, καθώς πιστεύουν ότι ο νεκρός διψά και πρέπει να πιεί, καθώς και το χύσιμο ενός ποτηριού νερού, που αμέσως μετά την πρόθεση του νεκρού τοποθετείται δίπλα του «για να ξεδιψά η ψυχή», μόλις το λείψανο περάσει την πόρτα του σπιτιού, κατά την εκφορά του προς το ναό.
Στη δεύτερη περίπτωση, έχουμε μια τελετουργική πρακτική η οποία αποτελεί τον κυριότερο τρόπο μετάδοσης στους πιστούς της θείας χάρης και δύναμης, η οποία περικλείεται στον αγιασμό και στα αγιάσματα, σε αγιασμένο νερό δηλαδή, όπως και παραπάνω αναλυτικότερα εκτέθηκε. Πρόκειται για πανάρχαια τελετουργική πρακτική, που συνδυάζει την τελετουργική μετάληψη αγιασμένου νερού, με την πίστη στην καθαρτήρια και αναζωογονητική δύναμη του νερού. Γι’ αυτό και έχει υιοθετηθεί από την Εκκλησία, καθώς στο τέλος της ακολουθίας του αγιασμού ο ιερέας ραντίζει τους πιστούς, αλλά και το τριήμερο από την παραμονή των Θεοφανείων ως την εορτή του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (5-7 Ιανουαρίου) οι ιερείς περιέρχονται τα σπίτια της ενορίας για να τα «φωτίζουν», να τα αγιάσουν δηλαδή με ραντισμούς από τον «Μεγάλο Αγιασμό», που κουβαλούν σε δοχείο το οποίο κρατά ο συνοδός τους, συνήθως ένα παιδί, όπως και παραπάνω αναλυτικότερα εκτέθηκε.
Ραντίζονται επίσης με αγιασμό ζώα, υποστατικά, αποθήκες, χωράφια, ώστε σε όλα να μεταδοθεί η γονιμική, καθαρτήρια και ευετηρική δύναμη του αγιασμού, που διώχνει τα δαιμονικά και ιδίως τους καλικαντζάρους, και αναγεννά, αγιάζει και ανακαινίζει όλη την κτίση. Γι’ αυτό και ο ραντισμός έχει συνδυαστεί από το λαό μας με διαβατήριες τελετουργίες ευγονίας και ευετηρίας.
Σε όσα προηγήθηκαν επιχειρήθηκε να παρουσιαστούν ορισμένες ενδεικτικές μορφές των τελετουργικών χρήσεων του νερού στον παραδοσιακό ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Να εξεταστούν δηλαδή από λαογραφική άποψη ορισμένες τελετουργίες που αφορούν το νερό των πηγών, των ποταμών και της θάλασσας, στα έθιμα της ελληνικής λαϊκής θρησκευτικής παράδοσης. Το υλικό στο οποίο στηριχθήκαμε προέρχεται τόσο από πληροφορίες λαογραφικών αρχείων, οι οποίες έχουν καταγραφεί από τον 19ο και τον 20ό αιώνα, όσο και από ορισμένα στοιχεία επιτόπιας έρευνας που έγινε στην περιοχή της Θράκης, στη Βόρεια Ελλάδα, κατά την περίοδο 2010-2016, με στόχο να υπάρξουν συγκρίσιμες πληροφορίες, ώστε να εξεταστεί η πορεία των τελετουργιών αυτών στον χρόνο.
Πρόκειται για έθιμα σχετικά με τις εορτές του χρόνου, που σκοπεύουν στον τελετουργικό καθαγιασμό του νερού, και στην μετάδοση του αγιασμού στους ανθρώπους και τη φύση, μέσω της τελετουργικής χρήσης του νερού. Έθιμα που σχετίζονται με διαβατήριες τελετουργίες και υπάρχουν κατά βάση στους αγροτικούς και κτηνοτροφικούς πληθυσμούς της ελληνικής υπαίθρου.
Βεβαίως, οι τελετουργίες αυτές φανερώνουν τον τρόπο με τον οποίο ο λαϊκός άνθρωπος αντιλαμβάνεται, χειρίζεται τελετουργικά και προστατεύει τις πηγές του νερού, δείχνοντας την οικολογική συνείδηση των ανθρώπων, η οποία μπορεί να χρησιμεύσει ως παράδειγμα για την εποχή μας. Τελικά, η πλέον σημαίνουσα παρατήρηση είναι ότι η διδασκαλία των παραδοσιακών αυτών στρατηγικών τελετουργικής διαχείρισης απέναντι στο νερό μπορούν να καλλιεργήσουν μέσω της εκπαίδευσης των νέων μια νέα οικολογική συνείδηση για την αντίληψη της «ιερότητας» του φυσικού περιβάλλοντος, άρα και της προστασίας του στο μέλλον, στα πλαίσια μιας «οικολογικής Λαογραφίας», την οποία ο κόσμος μας έχει ολοένα και περισσότερο ανάγκη.
