Τελετουργίες του νερού στην ελληνική λαϊκή εθιμοταξία – Στ’
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Ακόμη και στις μέρες μας, στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον, οι λιτανείες των Θεοφανείων γίνονται μόνον στις ενορίες εκείνες που έχουν κοντά τους λίμνες, δεξαμενές ή κολυμβητήρια, τις συγκεντρώσεις νερού που αγιάζονται τελετουργικά στα αστικά κέντρα μας. Τις λιτανείες αυτές ακολουθούν λιγότεροι πιστοί, δεν αποτελούν δε αναπόσπαστο μέρος της λατρευτικής πρακτικής των αστικών ενοριών, καθώς η τέλεσή τους δεν είναι γενικευμένη.
Στις λιτανείες των Θεοφανείων είναι και πάλι ο αγιαστικός σκοπός του αστικού περιβάλλοντος που κυριαρχεί, αφού μέσα από την τέλεσή τους συνδέεται συμβολικά ο ναός, που αποτελεί το λατρευτικό κέντρο της ενορίας με το νερό που θα αγιαστεί, δια μέσου των σπιτιών και των δρόμων της περιοχής.
Αν μάλιστα στις λιτανείες της Μεγάλης Παρασκευής και των Θεοφανείων συμμετέχει ο επίσκοπος, τότε υπάρχει μέριμνα και για ειδική θέση ή εξέδρα, πάνω στην οποία θα ανεβεί ο κλήρος για να αναπέμψει την κύρια δέηση της όλης τελετουργίας, και απ’ όπου θα εκφωνηθεί ο σύντομος λόγος του επισκόπου προς τους συμμετέχοντες, ο οποίος έχει εξελιχθεί σε ουσιώδες μέρος της όλης τελετής. Οι αστικές λιτανείες για τις οποίες έγινε λόγος προηγουμένως έχουν βεβαίως την αρχή και τη ρίζα τους στις ανάλογες αγροτικές θρησκευτικές λιτανείες, για τις οποίες σποραδικός λόγος έγινε και προηγουμένως. Διαφοροποιούνται όμως από εκείνες, κυρίως κατά το ότι η γενικότερα αγιαστική στοχοθεσία τους δεν εξειδικεύεται σε ζητήματα γονιμικά, όπως συμβαίνει στην ύπαιθρο. Ο αστός θέλει να αγιαστεί ο περιβάλλον δομημένος χώρος, τα σπίτια, οι δρόμοι και τα καταστήματα, ενώ ο χωρικός επιζητεί τον γονιμικό εξαγιασμό χωραφιών και παραγωγικών εγκαταστάσεων, μέσα από τις οποίες θα αποκτήσει τα προς το ζειν.
Τέλος, στην κατηγορία των λαϊκών λατρευτικών τελετουργιών που σχετίζονται με τα Θεοφάνεια και τον αγιασμό των υδάτων μπορούν να ενταχθούν τα «βρεξούδια», που συνηθίζονται τόσο κατά τα Θεοφάνεια (6 Ιανουαρίου), όσο και κατά την εορτή του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (7 Ιανουαρίου) σε πολλά χωριά και οικισμούς της Ανατολικής Θράκης. Στη διάρκεια αυτής της τελετουργίας, ο κουμπάρος βρέχει, με το νερό μιας βρύσης ή μιας πηγής, το κεφάλι του γαμπρού, αν δεν έχει ακόμη περάσει χρόνος από την ημέρα του γάμου, με την πεποίθηση ότι έτσι θα στεριώσει το νέο ζευγάρι, θα είναι υγιές και ευτυχισμένο, αλλά και θα ευοδωθούν όλες οι επαγγελματικές προσπάθειες της νέας οικογένειας.
Το νερό, σε κάθε μορφή και εφαρμογή του, κυριαρχεί στις λαϊκές τελετουργίες των Θεοφανείων, και μάλιστα στην Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία, περιοχές γεωργικές και με επάρκεια – ή ακόμη και αφθονία – υδάτων. Στο Σιναπλί της Βόρειας Θράκης, για παράδειγμα, μετά τον «Μεγάλο Αγιασμό» οι νέοι του χωριού πήγαιναν με τον ιερέα σε μια βρύση έξω από τον οικισμό, όπου ένας νέος μεταμφιεζόταν σε ιερέα και οι υπόλοιποι τον έλουζαν στο νερό της βρύσης, για «ντη γειά και το μπερεκέτ’». Κατά την επιστροφή στο χωριό, ο κανονικός ιερέας παρέθετε πανηγυρικό γεύμα στο σπίτι του, όπου γλεντούσαν όλοι οι συμμετέχοντες στο έθιμο.
Στην Σκόπελο της Ανατολικής Θράκης πάλι, κατά τα Φώτα οι νέοι του χωριού έλουζαν τελετουργικά όχι μόνο τον ιερέα, αλλά και τις υπόλοιπες αρχές του τόπου. Στην περίπτωση αυτή έχουμε ανανέωση, και μάλιστα μέσω αντιπροσώπου – ο οποίος όμως αποτελεί τελετουργικό και συμβολικό ισοδύναμο του πρωτοτύπου, καθώς φέρει το κύριο χαρακτηριστικό του αξιώματός του, το ράσο – του κυριότερου εκφραστή της υπερφυσικής εξουσίας στο χωριό, του παπά. Ανανέωση η οποία επιτυγχάνεται με το τελετουργικό βάπτισμα στο παντοδύναμο νερό μιας τρεχούμενης πηγής, άρα με την οικείωση της δύναμης που εμπεριέχεται στα πνεύματα που φυλάγουν και τροφοδοτούν υπερφυσικά την πηγή αυτή.
Η τελετουργική αυτή ανανέωση δεν μπορεί παρά να οδηγεί στην επίτευξη των σπουδαιοτέρων ευετηρικών αιτημάτων της αγροτοκτηνοτροφικής κοινότητας, δηλαδή της υγείας και της καλής σοδειάς, δια των η, δια των οποίων εξασφαλίζεται η επιβίωση, τόσο σε προσωπικό και οικογενειακό, όσο και σε συλλογικό-κοινοτικό επίπεδο. Εξάλλου, η τελετουργική υπόσταση της πράξης καταδεικνύεται και από το γεγονός ότι σε ορισμένες περιπτώσεις βρέχουν συμβολικά μόνο το κεφάλι του ιερέα ή των προυχόντων του χωριού, όχι όλο το σώμα τους. Και πάλι το πανίσχυρο τρεχούμενο και αγιασμένο νερό μεταδίδει τελετουργικά, με την μετάληψη ή την επαφή του με το ανθρώπινο σώμα, τις δυνάμεις του στον άνθρωπο, με σκοπό την εξασφάλιση γονιμότητας και ευετηρίας, στην διαβατήρια στιγμή των Θεοφανείων.
